全国游泳冠军赛收官：孙杨收获5金 10项纪录作古
ш Qmileya (т) ??демелер?нен 1nter pares со??ы н?с?асына ?айтарды Тег: Шег?нд?ру ? |
|||
| (13 ?атысушы жаса?ан 31 аралы? н?с?а к?рсет?лмеген) | |||
| 1-жол: | 1-жол: | ||
[[Сурет:Methane-2D-dimensions.svg|thumb|250px| Метан]] |
[[Сурет:Methane-2D-dimensions.svg|thumb|250px| Метан]] |
||
'''Метан''' ({{lang-la| |
'''Метан''' ({{lang-fr|méthane}}, {{lang-la|methanum}}) — [[Газ]] т?р?ндег? [[к?м?рсутек]] ''СН<sub>4</sub>'', метанды немесе парафинд? к?м?рсутектер? т?збег?н?? ал?аш?ы м?шес?.<ref name=s1>М?най ж?не газ геологиясы терминдер?н?? орысша-?аза?ша т?с?нд?рме с?зд?г?. Жалпы редакциясын бас?ар?ан ?аза?стан?а е?бег? с??ген м?найшы - геологтар Т.Н. Ж?ма?алиев, Б.М. ?уанды?ов. 2000 жыл. — 328 бет.</ref> |
||
== Метанны? ??рылысы == |
== Метанны? ??рылысы == |
||
Заттарды? осы к?м?рсутектер тобына жатуы оларды? ??рылысына |
Заттарды? осы [[к?м?рсутектер]] тобына жатуы оларды? ??рылысына ?арай сипатталады. Алдымен ?те ?арапайым к?м?рсутек метанны? ??рылысын ?арастырайы?. |
||
Метан |
Метан СН<sub>4</sub> – т?сс?з ж?не и?сс?з, ауадан ек? есе дерл?к же??л газ. Ол таби?атта ?с?мд?к ж?не жануарлар а?залары ?алды?ыны? ауасыз жерде ыдырауы н?тижес?нде т?з?лед?. Сонды?тан ол батпа?ты суларда,т ас к?м?р шахталарында кездесед?. ?аз?р отын рет?нде т?рмыста ж?не ?нд?р?сте пайдаланатын таби?и газ ??рамында метан ед?у?р м?лшерде [[Ковалентт?к байланыс|ковалентт?]] сипатта болады. |
||
Органикалы? химияда молекулаларды? ке??ст?к ??рылысы ж?н?ндег? ?л?мн?? дамуы |
Органикалы? химияда молекулаларды? ке??ст?к ??рылысы ж?н?ндег? ?л?мн?? дамуы н?тижес?нде метан молекуласыны? шынында б?з ?а?аз бет?нде бейнелейт?н?м?здей жалпа? емес, тетраэдр п?ш?нд? екен? аны?талады |
||
Метан молекуласыны? неге |
Метан молекуласыны? неге тетраэдр екен?н ?арастырайы?. С?р?, б?з к?м?ртег? атомны? ??рылысына с?йену?м?з керек шы?ар. Б?ра? м?нда б?з ?айшылы??а кездесем?з. К?м?ртег? атомыны? т?рт валентт?к электроны бар, оларды? екеу? ж?птас?ан s-электроны, олар сутег? атомдарымен химиялы? байланыс т?зе алмайды. Химиялы? байланыс тек ж?птаспа?ан ек? р-электрон есеб?нен болады. Ал ондай жа?дайда метанны? формуласы СН<sub>4</sub> емес, СН<sub>2</sub> болуы керек, ол шынды??а сай келмейд?. Химиялы? байланыстарды т?мендег?дей т?с?нд?ру н?тижес?нде м?ндай ?айшылы?тар жойылады. |
||
К?м?ртег? атомы сутег?н?? атомдарымен ?зара ?рекеттескен кезде оны? сырт?ы ?абатыны? s-электрондары ажырап,оларды? б?реу? ?ш?нш? р-электронны? бос орнын алады ж?не ?з?н?? ?оз?алысы кез?нде к?лемд?к сег?зд?к т?р?нде б?лт т?з?п,ол бас?а ек? р-электрон б?лтына перпендикуляр болады.Б?л кезде атом ?оз?ан к?й? деп аталатын жа?дай?а ауысады.Енд? т?рт валентт?к электронны? барлы?ы да ж?птаспа?ан к?йде ?алып,химиялы? т?рт байланыс жасайды.Б?ра? жа?а ?айшылы?тар пайда болады.3р-электрон сутег? атомдарымен ?зара перпендикуляр ба?ытта,я?ни 90 |
К?м?ртег? атомы сутег?н?? атомдарымен ?зара ?рекеттескен кезде оны? сырт?ы ?абатыны? s-электрондары ажырап, оларды? б?реу? ?ш?нш? р-электронны? бос орнын алады ж?не ?з?н?? ?оз?алысы кез?нде к?лемд?к сег?зд?к т?р?нде б?лт т?з?п, ол бас?а ек? р-электрон б?лтына перпендикуляр болады. Б?л кезде атом ?оз?ан к?й? деп аталатын жа?дай?а ауысады. Енд? т?рт валентт?к электронны? барлы?ы да ж?птаспа?ан к?йде ?алып, химиялы? т?рт байланыс жасайды. Б?ра? жа?а ?айшылы?тар пайда болады. 3р-электрон сутег? атомдарымен ?зара перпендикуляр ба?ытта, я?ни 90° б?рыш жасап, химиялы? ?ш байланыс жасау?а ти?ст?, ал онда сутег?н?? т?рт?нш? атомы ерк?н ба?ытта ?осылыса алар ед?, ?йткен? s-электронны? б?лты сфералы? п?ш?нд? ж?не б?л байланыстарды?, с?р?, ?асиеттер? ?згеше болар ед?. Сол кезде метан молекуласында?ы С-Н байланысыны? барлы?ы б?рдей екен? белг?л? ж?не109°28' б?рыш жасап орналас?ан. Б?л ?айшылы?ты шешуге электрондар гибридтену? ж?н?ндег? т?с?н?к ж?рдемдесед?. |
||
Химиялы? байланыстар т?з?лу процес? кез?нде к?м?ртег? атомыны? барлы? валентт?к электрондарыны? (б?р s-ж?не ?ш p-электрондарыны?) б?лты те?ес?п,б?рдей болады.Б?л кезде оларды? б?р? |
Химиялы? байланыстар т?з?лу процес? кез?нде к?м?ртег? атомыны? барлы? валентт?к электрондарыны? (б?р s-ж?не ?ш p-электрондарыны?) б?лты те?ес?п, б?рдей болады. Б?л кезде оларды? б?р? тетраэдрды? т?бес?не ?арай ба?ыттала созыл?ан, симметриясыз к?лемд?к сег?зд?к п?ш?нд? болады (электрон ты?ызды?ыны? таралуы ядроны? б?р жа?ында ек?нш? жа?ына ?ара?анда электрондар к?б?рек болатынын к?рсетед?). |
||
| ⚫ | Гибридт? электрон б?лттарыны? осьтер? аралы?ында?ы б?рыш |
||
| ⚫ | Гибридтену электрон б?лтыны? ?р т?рл? санына тарала алады.К?м?ртег?н?? атомы сутег?н?? т?рт атомымен ковалентт? байланыс т?зген осы |
||
| ⚫ | [[Гибридтену|Гибридт?]] электрон б?лттарыны? осьтер? аралы?ында?ы б?рыш 109°28'-ке те? болып шы?ады да б?л оларды? аттас зарядтылар т?р?зд? б?р?нен-б?р?н?? барынша алша?тауына м?мк?нд?к беред?. Тетраэдрды? т?бес?не ?арай созыл?ан м?ндай б?лттар сутег? атомдарыны? б?лттарымен ед?у?р ?алыптасып жатады. Соны? н?тижес?нде энергия к?п б?л?н?п, ?асиеттер? б?рдей, бер?к химиялы? байланыстар т?зед?. |
||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | Гибридтену электрон б?лтыны? ?р т?рл? санына тарала алады. К?м?ртег?н?? атомы сутег?н?? т?рт атомымен ковалентт? байланыс т?зген осы жа?дайда гибридтенуге, ?оз?ан атомда?ы сырт?ы, барлы? т?рт электронны? –б?р s-электронны? ж?не ?ш р-электронны? б?лттары ?атысады. Гибридтенуд?? м?ндай т?р? sp3 гибридтену? деп аталады (эс-пи-?ш деп о?ылады). |
||
| ⚫ | Алмазды? ??рылысын еске т?с?рей?к.М?нда к?м?ртег? атомдарыны? ?р?айсысы к?м?ртег?н?? бас?а т?рт атомымен ковалентт? т?рде мы?ты байланыс?ан,ол байланыстар |
||
| ⚫ | |||
| ⚫ | Органикалы? заттарды о?ы?ан кезде б?з молекулалар модел?н жи?-жи? пайдаланамыз.Элементтер атомдарын бейнелеуш? модельд?? детальдары белг?л? масштабта жасалады,сонды?тан модель атомдарды? ?лкен-к?ш?л?г?н ж?не молекуласыны? сырт?ы |
||
| ⚫ | |||
| ⚫ | Алмазды? ??рылысын еске т?с?рей?к. М?нда к?м?ртег? атомдарыны? ?р?айсысы к?м?ртег?н?? бас?а т?рт атомымен ковалентт? т?рде мы?ты байланыс?ан, ол байланыстар тетраэдрды? ортасынан т?бес?не ?арай ба?ыттал?ан. Енд? б?з [[алмаз]]<nowiki/>ды? ??рылысын атомдарды? валентт? электрон б?лттарыны? sp3 –гибридтену? ар?ылы т?с?нд?ре аламыз. |
||
| ⚫ | Органикалы? заттарды о?ы?ан кезде б?з молекулалар модел?н жи?-жи? пайдаланамыз. Элементтер атомдарын бейнелеуш? модельд?? детальдары белг?л? масштабта жасалады, сонды?тан модель атомдарды? ?лкен-к?ш?л?г?н ж?не молекуласыны? сырт?ы тетраэдрл?к п?ш?н?н шамамен д?рыс беред?. Онда атомдарды бейнелейт?н детальдар б?р?нен-б?р? ед?у?р ?ашы?та, стержень ар?ылы байланыс?ан, ал стерженьдер валентт?к байланыстарды бейнелейд?. М?ндай модель ?айсы атомны? ?айсысымен байланыс?аны ж?н?нде ай?ын т?с?н?к беред?, б?ра? ол молекуланы? ?лкен-к?ш? шамамен ж?не сырт?ы п?ш?н?н к?рсетпейд?. |
||
== Жалпы м?л?меттер == |
== Жалпы м?л?меттер == |
||
| 20-жол: | 24-жол: | ||
?айнау температурасы — ''161,6 °С'', 1 литр метанны? ?алыпты жа?дайында?ы (''Т = 0 °С, Р = 760 мм'') массасы ''0,7168'' г. Метан биологиялы? процестер н?тижес?нде (''батпа? газы''), ш?р?нд?л? к?м?рд?? ж?не органикалы? заттар?а т?н ?зге де ш?р?нд? т?рлер?н?? метаморфты? ?згер?стер? жа?дайында ?алыптас?ан [[к?м?рсутек]]т? газдарды? е? басты ??рамб?лшег?.<ref name="s1"/> |
?айнау температурасы — ''161,6 °С'', 1 литр метанны? ?алыпты жа?дайында?ы (''Т = 0 °С, Р = 760 мм'') массасы ''0,7168'' г. Метан биологиялы? процестер н?тижес?нде (''батпа? газы''), ш?р?нд?л? к?м?рд?? ж?не органикалы? заттар?а т?н ?зге де ш?р?нд? т?рлер?н?? метаморфты? ?згер?стер? жа?дайында ?алыптас?ан [[к?м?рсутек]]т? газдарды? е? басты ??рамб?лшег?.<ref name="s1"/> |
||
Спиртте, [[эфир]]де ж?не суда ерид?, ауамен ?ау?пт? ?осылыстар т?зед? ж?не т?сс?з жалынмен жанады. Метан таби?и (97 – 99%), м?най?а сер?ктес (31 – 90%) ж?не кен (34 – 40%) газдарыны? нег?зг? ??раушысы. Ол шектелген ауа жа?дайында |
Спиртте, [[Эфир (химия)|эфир]]<nowiki/>де ж?не суда ерид?, ауамен ?ау?пт? ?осылыстар т?зед? ж?не т?сс?з жалынмен жанады. Метан таби?и (97 – 99%), м?най?а сер?ктес (31 – 90%) ж?не кен (34 – 40%) газдарыны? нег?зг? ??раушысы. Ол шектелген ауа жа?дайында батпа? газы, суарылатын ал?апта?ы газ метан т?зет?н бактериялар ?сер?нен органикалы? заттар ш?р?генде пайда болады. [[Сатурн]] ж?не [[Юпитер]] атмосферасы Метаннан т?рады. Метан [[м?най]] ж?не м?най ?н?мдер?н [[Термиялы? ??деу|термиялы?]] ??дегенде, тас к?м?рлерд? кокстегенде ж?не гидрлегенде т?з?лед?. Лабораторияда [[натрий]] ацетатын с?лт?мен бал?ыту, [[алюминий]] карбид?не сумен ?сер ету ар?ылы алады. Метан ''синтез-газ, ацетилен, [[к?гертк?ш ?ыш?ыл]], метил ж?не метиленхлорид, [[хлороформ]], техникалы? к?м?ртектер алуда ?олданылады''. Таби?и газ ??рамында?ы метанды отын рет?нде пайдаланады. Метанны? ?лс?з ес?ртк?л?к ?сер? бар.<ref>О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Тор?ауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова |
||
Ауруды? алдын алу ж?не са?тандыру бойынша орысша-?аза?ша терминологиялы? с?зд?к. |
Ауруды? алдын алу ж?не са?тандыру бойынша орысша-?аза?ша терминологиялы? с?зд?к. |
||
Шымкент. “?асыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0</ref><ref>Химия: Жалпы б?л?м берет?н мектепт?? 9-сыныбына арнал?ан о?улы?. ??делген, толы?тырыл?ан 2-бас. / Н. Н?рахметов, К. Сарманова, К. Жексембина, т.б. - Алматы: "Мектеп" баспасы, 2009. — 208 бет: суретт?. ISBN 2025-08-042-7</ref> |
Шымкент. “?асыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0</ref><ref>Химия: Жалпы б?л?м берет?н мектепт?? 9-сыныбына арнал?ан о?улы?. ??делген, толы?тырыл?ан 2-бас. / Н. Н?рахметов, К. Сарманова, К. Жексембина, т.б. - Алматы: "Мектеп" баспасы, 2009. — 208 бет: суретт?. ISBN 2025-08-042-7</ref> |
||
== |
== ?дебиеттер == |
||
| ⚫ | |||
<references/> |
|||
== Дерекк?здер == |
|||
{{Дерекк?здер}} |
|||
{{wikify}} |
{{wikify}} |
||
| ⚫ | |||
[[Санат:Газдар]] |
[[Санат:Газдар]] |
||
[[Санат:Алкандар]] |
[[Санат:Алкандар]] |
||
| ⚫ | |||
{{Link GA|bs}} |
|||
| ⚫ | |||
23:03, 2025 ж. наурызды? 20 кез?ндег? со??ы н?с?а
Метан (фр. méthane, лат. methanum) — Газ т?р?ндег? к?м?рсутек СН4, метанды немесе парафинд? к?м?рсутектер? т?збег?н?? ал?аш?ы м?шес?.[1]
Метанны? ??рылысы
[??деу | ?айнарын ??деу]Заттарды? осы к?м?рсутектер тобына жатуы оларды? ??рылысына ?арай сипатталады. Алдымен ?те ?арапайым к?м?рсутек метанны? ??рылысын ?арастырайы?. Метан СН4 – т?сс?з ж?не и?сс?з, ауадан ек? есе дерл?к же??л газ. Ол таби?атта ?с?мд?к ж?не жануарлар а?залары ?алды?ыны? ауасыз жерде ыдырауы н?тижес?нде т?з?лед?. Сонды?тан ол батпа?ты суларда,т ас к?м?р шахталарында кездесед?. ?аз?р отын рет?нде т?рмыста ж?не ?нд?р?сте пайдаланатын таби?и газ ??рамында метан ед?у?р м?лшерде ковалентт? сипатта болады. Органикалы? химияда молекулаларды? ке??ст?к ??рылысы ж?н?ндег? ?л?мн?? дамуы н?тижес?нде метан молекуласыны? шынында б?з ?а?аз бет?нде бейнелейт?н?м?здей жалпа? емес, тетраэдр п?ш?нд? екен? аны?талады
Метан молекуласыны? неге тетраэдр екен?н ?арастырайы?. С?р?, б?з к?м?ртег? атомны? ??рылысына с?йену?м?з керек шы?ар. Б?ра? м?нда б?з ?айшылы??а кездесем?з. К?м?ртег? атомыны? т?рт валентт?к электроны бар, оларды? екеу? ж?птас?ан s-электроны, олар сутег? атомдарымен химиялы? байланыс т?зе алмайды. Химиялы? байланыс тек ж?птаспа?ан ек? р-электрон есеб?нен болады. Ал ондай жа?дайда метанны? формуласы СН4 емес, СН2 болуы керек, ол шынды??а сай келмейд?. Химиялы? байланыстарды т?мендег?дей т?с?нд?ру н?тижес?нде м?ндай ?айшылы?тар жойылады. К?м?ртег? атомы сутег?н?? атомдарымен ?зара ?рекеттескен кезде оны? сырт?ы ?абатыны? s-электрондары ажырап, оларды? б?реу? ?ш?нш? р-электронны? бос орнын алады ж?не ?з?н?? ?оз?алысы кез?нде к?лемд?к сег?зд?к т?р?нде б?лт т?з?п, ол бас?а ек? р-электрон б?лтына перпендикуляр болады. Б?л кезде атом ?оз?ан к?й? деп аталатын жа?дай?а ауысады. Енд? т?рт валентт?к электронны? барлы?ы да ж?птаспа?ан к?йде ?алып, химиялы? т?рт байланыс жасайды. Б?ра? жа?а ?айшылы?тар пайда болады. 3р-электрон сутег? атомдарымен ?зара перпендикуляр ба?ытта, я?ни 90° б?рыш жасап, химиялы? ?ш байланыс жасау?а ти?ст?, ал онда сутег?н?? т?рт?нш? атомы ерк?н ба?ытта ?осылыса алар ед?, ?йткен? s-электронны? б?лты сфералы? п?ш?нд? ж?не б?л байланыстарды?, с?р?, ?асиеттер? ?згеше болар ед?. Сол кезде метан молекуласында?ы С-Н байланысыны? барлы?ы б?рдей екен? белг?л? ж?не109°28' б?рыш жасап орналас?ан. Б?л ?айшылы?ты шешуге электрондар гибридтену? ж?н?ндег? т?с?н?к ж?рдемдесед?. Химиялы? байланыстар т?з?лу процес? кез?нде к?м?ртег? атомыны? барлы? валентт?к электрондарыны? (б?р s-ж?не ?ш p-электрондарыны?) б?лты те?ес?п, б?рдей болады. Б?л кезде оларды? б?р? тетраэдрды? т?бес?не ?арай ба?ыттала созыл?ан, симметриясыз к?лемд?к сег?зд?к п?ш?нд? болады (электрон ты?ызды?ыны? таралуы ядроны? б?р жа?ында ек?нш? жа?ына ?ара?анда электрондар к?б?рек болатынын к?рсетед?).
Гибридт? электрон б?лттарыны? осьтер? аралы?ында?ы б?рыш 109°28'-ке те? болып шы?ады да б?л оларды? аттас зарядтылар т?р?зд? б?р?нен-б?р?н?? барынша алша?тауына м?мк?нд?к беред?. Тетраэдрды? т?бес?не ?арай созыл?ан м?ндай б?лттар сутег? атомдарыны? б?лттарымен ед?у?р ?алыптасып жатады. Соны? н?тижес?нде энергия к?п б?л?н?п, ?асиеттер? б?рдей, бер?к химиялы? байланыстар т?зед?.
Гибридтену электрон б?лтыны? ?р т?рл? санына тарала алады. К?м?ртег?н?? атомы сутег?н?? т?рт атомымен ковалентт? байланыс т?зген осы жа?дайда гибридтенуге, ?оз?ан атомда?ы сырт?ы, барлы? т?рт электронны? –б?р s-электронны? ж?не ?ш р-электронны? б?лттары ?атысады. Гибридтенуд?? м?ндай т?р? sp3 гибридтену? деп аталады (эс-пи-?ш деп о?ылады). С?йт?п, метан молекуласыны? тетраэдрл?к п?ш?н? химиялы? ?осылыста?ы к?м?ртег? атомыны? гибридт?к т?рт электрон б?лтыны? тетраэдрл?к ба?ытына байланысты болады. Электрондар ковалентт? байланыс т?зген кезде ек? ядроны да ?амтитын ж?не байланысатын атомдарды? б?р?не орта? б?лт т?зет?нд?ктен, метан молекуласыны? электронды? ??рылысын беруге болады. Алмазды? ??рылысын еске т?с?рей?к. М?нда к?м?ртег? атомдарыны? ?р?айсысы к?м?ртег?н?? бас?а т?рт атомымен ковалентт? т?рде мы?ты байланыс?ан, ол байланыстар тетраэдрды? ортасынан т?бес?не ?арай ба?ыттал?ан. Енд? б?з алмазды? ??рылысын атомдарды? валентт? электрон б?лттарыны? sp3 –гибридтену? ар?ылы т?с?нд?ре аламыз. Органикалы? заттарды о?ы?ан кезде б?з молекулалар модел?н жи?-жи? пайдаланамыз. Элементтер атомдарын бейнелеуш? модельд?? детальдары белг?л? масштабта жасалады, сонды?тан модель атомдарды? ?лкен-к?ш?л?г?н ж?не молекуласыны? сырт?ы тетраэдрл?к п?ш?н?н шамамен д?рыс беред?. Онда атомдарды бейнелейт?н детальдар б?р?нен-б?р? ед?у?р ?ашы?та, стержень ар?ылы байланыс?ан, ал стерженьдер валентт?к байланыстарды бейнелейд?. М?ндай модель ?айсы атомны? ?айсысымен байланыс?аны ж?н?нде ай?ын т?с?н?к беред?, б?ра? ол молекуланы? ?лкен-к?ш? шамамен ж?не сырт?ы п?ш?н?н к?рсетпейд?.
Жалпы м?л?меттер
[??деу | ?айнарын ??деу]?айнау температурасы — 161,6 °С, 1 литр метанны? ?алыпты жа?дайында?ы (Т = 0 °С, Р = 760 мм) массасы 0,7168 г. Метан биологиялы? процестер н?тижес?нде (батпа? газы), ш?р?нд?л? к?м?рд?? ж?не органикалы? заттар?а т?н ?зге де ш?р?нд? т?рлер?н?? метаморфты? ?згер?стер? жа?дайында ?алыптас?ан к?м?рсутект? газдарды? е? басты ??рамб?лшег?.[1]
Спиртте, эфирде ж?не суда ерид?, ауамен ?ау?пт? ?осылыстар т?зед? ж?не т?сс?з жалынмен жанады. Метан таби?и (97 – 99%), м?най?а сер?ктес (31 – 90%) ж?не кен (34 – 40%) газдарыны? нег?зг? ??раушысы. Ол шектелген ауа жа?дайында батпа? газы, суарылатын ал?апта?ы газ метан т?зет?н бактериялар ?сер?нен органикалы? заттар ш?р?генде пайда болады. Сатурн ж?не Юпитер атмосферасы Метаннан т?рады. Метан м?най ж?не м?най ?н?мдер?н термиялы? ??дегенде, тас к?м?рлерд? кокстегенде ж?не гидрлегенде т?з?лед?. Лабораторияда натрий ацетатын с?лт?мен бал?ыту, алюминий карбид?не сумен ?сер ету ар?ылы алады. Метан синтез-газ, ацетилен, к?гертк?ш ?ыш?ыл, метил ж?не метиленхлорид, хлороформ, техникалы? к?м?ртектер алуда ?олданылады. Таби?и газ ??рамында?ы метанды отын рет?нде пайдаланады. Метанны? ?лс?з ес?ртк?л?к ?сер? бар.[2][3]
?дебиеттер
[??деу | ?айнарын ??деу]- Л.А. Цветков, ?Органикалы? химия? (1997),19 б., ISBN 5-625-03385-4
Дерекк?здер
[??деу | ?айнарын ??деу]- ↑ a b М?най ж?не газ геологиясы терминдер?н?? орысша-?аза?ша т?с?нд?рме с?зд?г?. Жалпы редакциясын бас?ар?ан ?аза?стан?а е?бег? с??ген м?найшы - геологтар Т.Н. Ж?ма?алиев, Б.М. ?уанды?ов. 2000 жыл. — 328 бет.
- ↑ О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Тор?ауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Ауруды? алдын алу ж?не са?тандыру бойынша орысша-?аза?ша терминологиялы? с?зд?к. Шымкент. “?асыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0
- ↑ Химия: Жалпы б?л?м берет?н мектепт?? 9-сыныбына арнал?ан о?улы?. ??делген, толы?тырыл?ан 2-бас. / Н. Н?рахметов, К. Сарманова, К. Жексембина, т.б. - Алматы: "Мектеп" баспасы, 2009. — 208 бет: суретт?. ISBN 2025-08-042-7
 | Б?л ма?аланы Уикипедия сапа талаптарына лайы?ты болуы ?ш?н уикиленд?ру ?ажет. |
|
Б?л — ма?аланы? бастамасы. Б?л ма?аланы толы?тырып, дамыту ар?ылы, Уикипедия?а к?мектесе аласыз. Б?л ескертуд? д?лдеп ауыстыру ?ажет. |