江西水投：用“一条鱼”带动旅游经济产业发展
| ?антамырлар | |
|---|---|
| |
| Адам денес?ндег? ?ан тамырлары (схема) | |
| Латын т?л? | vas sanguineum |
?антамырлар (лат. Blood vessel) — адам мен жануарлар организм?н?? ж?рек-тамырлар ж?йес?не жататын, ?абыр?асы серп?мд? келген т?т?кше м?шелер.
?антамырлар:
- ?анды ж?ректен алып шы?ып, организмге тасымалдайтын ?ызыл тамырлар — к?ретамырлар?а,
- ?анды организмнен ж?рекке алып келет?н к?к тамырлар — К?ктамырлар?а
- оларды ?зара байланыстырып организмдег? жасушалы? ж?не ?лпалы? де?гейде ?зд?кс?з ж?рет?н зат алмасу процестер?н ?амтамасыз етет?н "микроайналым арнасыны? ?ан тамырларына" (?ызыл тамырша — артериола, ?ылтамыр - капилляр, к?к тамырша — венула) б?л?нед?.
К?ретамырлар мен К?ктамырлар ?анды тасымалдаушы тамырлар?а жатады. Оларды? жа?тауы ?алы?. Т?т?кше м?ше рет?нде к?ретамыр мен к?ктамырларды? жа?таулары ?ш ?абы?тан ??рал?ан: ?шк? - интима, орта??ы — медиа, сырт?ы - адвентиция. Микроайналым арнасы ?антамырларыны? ?абыр?алары ар?ылы ?ан мен оны ?орша?ан ?лпалар арасында зат алмасу процес? ж?ред?. ?антамырларды? ?шк? бет? эндотелиймен астарлан?ан. К?ктамырлар интимасында ж?рекке ?арай ?ана ашылатын ?а?па?шалар (клапандар) болады.[1]
?лкен ж?не к?ш? ?анайналым ше?бер?
[??деу | ?айнарын ??деу]Адам денес?нде ?ан тарататын тамырлардан ек? т?йы? ж?йе - ?лкен ж?не к?ш? ?анайналым ше?бер? т?з?лед?.
?лкен ?анайналым ше?бер?
[??деу | ?айнарын ??деу]?лкен ?анайналым ше?бер? - ж?рект?? сол жа? ?арыншасынан ?ол?а к?ретамырынан басталады. Оттег?ге ?аны??ан ?ан алдымен ?ол?а к?ретамырынана, одан ?р? ж?не ?са? к?ретамырларына жетк?з?лед?. ?ан ?са? к?ретамырларымен ?шк? органдар?а, ж?рект?? ?з?не, б?лшы?еттерге, с?йектерге барады. Органдарда к?ретамырлар тарамдалып, ?ылтамырлар?а б?л?нед?.
?ылтамырларды? ж??а ?абыр?алары ар?ылы ?ан дене жасушаларына ?орект?к заттар мен оттект? таратады. Жасушалардан к?м?р?ыш?ыл газын ?ажетс?з ?н?мдерд? жинап, к?ктамыр ?анына (Вена?а) айналады. Оны к?ктамыр ж?рект?? о? жа? ж?рекшес?не ??яды.
К?ш? ?анайналым ше?бер?
[??деу | ?айнарын ??деу]К?ш? ?анайналым ше?бер? - ж?рект?? о? жа? ?арыншасынан ?кпе к?ретамырынан басталады. Онда?ы к?ктамыр ?аны ?кпе к?ретамыры ар?ылы ?кпеге келед?. ?кпеде к?ретамырынан т?з?лген ?ылтамырлар торында газ алмасады.
?ан оттекке ?аны?ып, к?м?р?ыш?ыл газынан тазартылады да, к?ктамыр ?аны к?ретамыр ?анына айналады. Одан т?рт ?кпе к?ктамырлары ар?ылы к?ретамыр ?аны ж?рект?? сол жа? журекшес?не ??йылады. ?ан сол жа? ж?рекшеден сол жа? ?арынша?а ?т?п, ?айтадан ?лкен ?анайналым ше?бер?н?? ?антамырларына ба?ытталады.
К?ш? ?анайналым ше?бер? —> ж?рект?? о? жа? ?арыншасынан басталып —> ?кпеге ?ан тартады —> ж?рект?? сол жа? ж?рекшес?мен ая?талады.
К?ш? ?анайналым ше?бер? деп аталу себеб? - ?ан тек ?кпеге барып, оны оттег?мен байытылады да ?айтадан ж?рекке келед?. Б?л ?анайналым ше?бер?н кейде ?кпел?к ше?бер деп те атайды.
Электрокардиограф
[??деу | ?айнарын ??деу]Ж?рек ?анды ?ол?а к?ретамырынан б?л?нет?н ?антмырлардан алады. Ж?рекке ?ан бас?а м?шелермен салыстыр?анда к?б?рек келед?, ?йткен? ол ?м?р бойы ж?мыс ат?арып т?рады ж?мысыны? ерекшел?г?н аны?тау ?ш?н электрокардиография ?д?с? ?олданылады. Ж?рек б?лшы?еттер?н?? ж?мысын ?исык сызы? аркылы жазып алатын аспапты электрокардиограф деп атайды.
Электрокардиограф ар?ылы ж?рект?? б?лшы?еттер?н?? ж?мысы жазыл?ан ?исы? сызы? электрокардиограмма (ЭКГ) деп аталады. Ж?рект?? б?лшыкеттер? ?анмен ?амтамасыз ет?лмегенде (?ан ?йып ?ал?анда) ж?рек б?лшы?ет? ?л? еттену?не инфаркт миокарда шалды?уы м?мк?н. ?анны? ?лкен ж?не к?ш? ше?бер?нде айналу уа?ыты 23—27 секунд.
?лкен ?анайналым ше?бер?нде ?ан барлы? м?шелерге оттег? мен ?орект?к заттарды тасиды. К?ш? ?анайналым ше?бер?нде - ?ан оттекке ?аны?ып, к?м?р?ыш?ыл газдан тазартылады.
?ан ?ысымы
[??деу | ?айнарын ??деу]?ан ?антамырларды? бойымен а?у кез?нде ?антамырларына ж?не ж?рект?? ?уыстарына ?ысым т?с?ред?. ?ан ?ысымы ?антамырларды? ?р т?рл? б?л?мдер?нде б?ркелк? болмайды. Е? жо?ары ?ан ?ысымы ж?ректен ?анды алып шы?атын е? ?р? артерия ?антамыры - ?ол?а к?ретамырында болады. Ж?ректен алшакта?ан сайын к?ретамырында кан ?ысымы т?мендей беред?. Е? т?менг? ?ан ?ысымы ж?рекке ?ан ?келет?н жо?ары ж?не т?менг? ?уысты вена ?антамырларында болады. ?ол?ада ?ан ?ысымы сынап ба?анасымен ?лшегенде 150 мм. ?ол-ая?ты? ?р? артерияларында ?ан ?ысымы 105-120 мм. ?са? артериялар мен ?ылтамырларда 20-25 мм. ?ан ?ысымын ?лшейт?н ??ралды тонометр деп аталады.
?анны? жалпы ?антамырлар бойымен ?оз?алуына б?рнеше жа?дайлар ?сер етед?. Одан:
- Ж?рект?? ыр?а?ты ж?мысына с?йкес ?антамырларды? ?рб?р б?л?ктер?нде ?ан ?ысымыны? т?рл?ше болуы.
- Тынысалу ж?не тыныс шы?ару кез?нде кеуде ?уысында ?ысымны? ?нем? ?згеру?.
- Веналы? ?антамырларды? ?ш?нде болатын ?а?па?шалар ?анны? кер? ба?ытта а?уына кедерг? болуы.
- Веналы? ?антамырларды? айналасында?ы б?лшы?еттер жиырыл?ан кезде ?анны? ж?рекке ?арай ?оз?алуы пайда болады.
?ан ?ысымын то?пан ж?л?кт?? артерия ?антамырларынан (?олды? ?арынан) ?лшейд?. Жас, ден? сау адамдарда ?ан ?ысымы ?нем? т?ра?ты, ?згермейд?. Ж?рект?? сол жа? ?арыншасыны? жиырылуы (жо?ары ?ысым) сынап ба?анасымен 120 мм болса, боса?суы кез?ндег? к?рсетк?ш? (т?менг? ?ысым) 70-80 мм. ?ан ?ысымы жо?арыла?ан кезде болатын ауруларды гипертония (гр. hyper - ?ст?, жо?ары), ал ?ан ?ысымы т?мен ауруларды гипотония (гр. hupo - асты, т?мен) дейд?. ?анны? ?антамырларды? бойымен ?оз?алуы ?с?мд? ж?йке ж?йес? ар?ылы реттелед?. Оны? орталы?ы сопа?ша мида орналас?ан.
?антамырды? ?ш нег?зг? т?р?
[??деу | ?айнарын ??деу]?антамырды? ?ш нег?зг? т?р?: к?ретамырлар, к?ктамырлар ж?не ?ылтамырлар.
| К?ретамырлар | К?ктамырлар | ?ылтамырлар |
|---|---|---|
| 1. ?анды ж?ректен алып шы?ып, м?шелерге таратады | ?анды м?шелерден ж?рекке тасымалдайды | К?ретамыр мен к?ктамырды б?р-б?р?мен байланыстырады |
| 2. Жа?тауында?ы б?лшы?ет талшы?тары калы? ?р? серп?нд? | Жа?тауында?ы б?лшы?ет талшы?тары ж??а ?р? нашар дамы?ан | Микроскопиялы? ?те ?сак, жа?тауы б?р ?абатты |
| 3. ?ан ?ысымы жо?ары | ?ан ?ысымы ?те т?мен | ?ан ?ысымы шамалы |
| 4. К?пш?л?г? тере?де б?лшы?еттерд?? арасында жатады | Тер?ге жа?ын да, тере?де де жатады | Денен?? барлы? м?шелер?не таралады |
| 5. Е? ?р? к?ретамырлар - ?ол?а к?ретамыры ж?не ?кпе к?ретамырлары | ?ш?ндег? ?а?па?шалар канды кер? ба?ытка ?тк?збейд?. Е? ?р? к?ктамырлар - т?менг? ?уысты к?ктамыр ж?не жо?ары куысты к?ктамыр ж?не 4 ?кпе к?ктамырлары | ?ылтамырлар ар?ылы газ ж?не заттар алмасады, ?ан баяу а?ады, ?са? к?ретамырлар мен ?са? к?ретамырларды байланыстырады |
К?ретамырлар
[??деу | ?айнарын ??деу]
К?ретамырлар (лат. arteria) - ?анды ж?ректен м?шелер мен ?лпаларга тарататын ?антамырлар тобы. Ж?ректен шы?атын ек? ?р? к?ретамырлары бар. О? жа? ?арыншадан басталатын - ?кпе к?ретамырлары ?ш?нде к?ктамыр ?аны болады. Сол жа? ?арыншадан басталатын - ?ол?а к?ретамыры (аорта) ?ш?нде к?ретамырлар ?аны. к?ретамырлар жа?тауы 3 кабаттан т?рады: сырт?ы ?абаты - д?некер ?лпасынан, орта??ы ?абаты - б?лшы?ет ?лпасынан, ?шк? ?абаты - жалпа? эпителий жасушаларынан т?з?лген. к?ретамырлары жа?тауы ?алы? ?р? серп?мд?. Оларды? сырт?ы ?абаты бер?кт?к, серп?мд?л?к ?асиет бер?п, ?антамырларды? ке?ей?п, тарылуына ?сер етед?. Орта??ы ?абаты серп?мд? талшы?тар мен б?ры??айсалалы б?лшыкеттерден т?рады. Б?лшыкеттер жиырылып, боса?су ар?ылы ?антамырлар ?уысыны? диаметр?н реттейд?. ?шк? ?абаты ?антамырларды? ?абыр?асына ?осымша бер?кт?к ?асиет беред?. ?р? артерия ?антамырларымен а?атын ?анны? кысымы ?те жо?ары болады. Сонды?тан ?ысым?а т?з?п, созылуына ?абыр?асыны? ты?ыз, мы?ты, серп?мд? болуыны? ма?ызы ?те зор. к?ретамырлары б?лшыкеттерд?? астында тере? орналасады, сонды?тан олар к?р?нбейд?. Е? ?р? к?ретамырлары - ?ол?а к?ктамыры (аорта) деп аталады. Ж?ректен алыста?ан сайын к?ретамырлары тарма?танып, ж???шке ?ылтамырлар?а айналады.
к?ретамырлары бойымен к?б?несе артерия ?аны а?ады. Тек ?кпе артерия ?антамырыны? ?ш?мен к?ктамыр ?аны а?ады.
Ерекше ескертет?н жа?дай - барлы? к?ретамырларымен тек к?ретамырлары ?аны, барлы? к?ктамырлармен тек к?ктамыр ?аны а?ады деген т?с?н?к ?алыптаспауы ти?с.
К?ктамырлар
[??деу | ?айнарын ??деу]
К?ктамырлар (лат. vena) — м?шелер мен ?лпалардан к?м?р?ыш?ыл газына, зат алмасу ?н?мдер?не, гормондар?а ж?не т. б. ?аны??ан ?анды ж?рекке тасымалдайды. к?ретамырына ?ксас к?ктамырларды? да кабыр?асы 3 кабаттан т?рады. К?ретамыр?а ?ара?анда к?ктамырларды? б?лшы?ет ?абаты нашар жет?лгенд?ктен, ?абыр?асы ж?ка, ж?мсак, серп?мд?л?г? аз болады. К?ктамырлар б?р тобы тер?н?? астына жа?ын орналас?анды?тан, тарамдал?ан к?к т?ст? тамырлар жай к?зге ай?ын бай?алады. ?с?ресе ?арт адамдарда бадырайып аны? к?р?нед?. К?ретамырлар?а ?ара?анда к?ктамырларда ?ан коз?алысы баяу.
К?ктамырлар орналас?ан орнына байланысты тер?ге жа?ын жат?ан ж?не тере?де жат?ан деп ек? топ?а б?л?нед?. К?ктамырлар канны? а?уына сол ?антамырларды? жанында?ы б?лшыкеттерд?? жиырылуы да к?мектесед?. Денеден жиналатын к?ктамыр ?аны, алдымен ?са? к?ктамырлар?а жиналады. ?са? к?ктамырлар ?зара ?осылып, ?р? к?ктамырлар т?зед?. Е? со?ында б?к?л денеден жиналатын к?ктамырлар жо?ары ж?не т?менг? ?уысты к?ктамырлар?а айналады. Б?л ек? к?ктамырлар к?ктамыр ?анын о? жа? ж?рекшеге ?келед?.
?кпеден келет?н 4 ?кпе к?ктамырлар сол жа? ж?рекшеге к?ретамыр ?анын тасиды.
к?ктамырларыны? ерекшел?г? - ?ш?нде жарты ай т?р?зд? ?а?па?шалары болады. Ол ?а?па?шалар ?анны? ж?рекке ?арай ?оз?алуына ?сер етпейд?, тек кер? а?уына кедерг? жасайды.
?ылтамырлар
[??деу | ?айнарын ??деу]?ылтамырлар (а?ылш. Capillary) адам шашынан 50 есе ж???шке болады. ?ылтамырларды? жа?таулары ?те ж??а, эпителий жасушаларынан т?з?лген б?р ?абаттан т?рады. ?ылтамыр жа?таулары 3 ?абат:
- ?шк?с?, эндотелиальды? ортан?ысы,
- базальды?,
- сырткысы адвентициальды?.
Б?л ?абаттар ?рт?рл? а?залармен ?ан арасыда ж?не бас?адай заттар алмасуын ?амтамасыз етед?.
?ылтамырларда ?ан ?те баяу а?ады. Сонды?тан ?ан ер?ген оттег?н?? к?б?н ?лпа?а бер?п, ?з? к?м?р?ыш?ыл газымен ?аны?ып, К?ктамыр ?анына айналады. ?анда?ы корек заттар кылтамырларды? жа?тауымен ?лпалар?а ?т?п, ?лпадан зат алмасу ?н?мдер? ?ан?а бер?лед?. ?ылтамырлардан ?ан к?ктамырлар?а жиналады.
Оларды? кабыр?алары ?те ж??а бол?анды?тан, ер?ген ?орект?к заттар, оттек, к?м?р?ыш?ыл газы, алмасу ?н?мдер? о?ай ?тед?. Химиялы? ж?не ж?йке т?т?ркенд?рулер?н?? ?сер?нен ?ылтамырлар б?рде ке?ей?п, б?рде тарайып отырады. ?ылтамырларда ?ан ?ысымы к?ретамырлар?а ?ара?анда т?мен болады.[2]
?ылтамыр ?ан ж?не лимфа ?ылтамырлары (капиллярлары) болып б?л?нед?.
?ан ?ылтамыры ?ан мен ?лпалар арасында?ы зат алмасуды ?с ж?з?не асырады. ?ан ?ылтамырыны? арнасы м?шелерд?? ??рылыс ерекшел?ктер?не байланысты ?рт?рл? (4,5 мкм-30 мкм) болады. Оны? ?абыр?асы ?ш ?абаттан: ?шк? - эндотелийден, орта??ы - нег?зд?к жар?а?та орналас?ан перициттерден, сырт?ы - адвентициальды жасушалардан т?рады.
Перициттер жиырылу ар?ьшы ?ылтамыр арнасыны? диаметр?н реттеп отырады. ?шк? эндотелий ?абатын ??райтын эндотелиоциттер мен оны? сыртында?ы нег?зд?к жар?а?ты? (базальды мембрананы?) ??рьшыс ерекшел?ктер?не байланысты ?ылтамыр: сомалы? ?ылтамыр, фенестерл? ?ылтамыр ж?не ?ойнауша (синусоидты) ?ылтамыр болып ?ш т?рге б?л?нед?. Сомалы? ?ылтамырда эндотелиоциттер б?р-б?р?не ты?ыз жанасып, ?з?л?сс?з т?тас жат?ан нег?зд?к жар?а?та орналасады. Фенестерл? (терезел?) ?ылтамырда эндотелиоциттерд?? цитоплазмасы ж??а рып, зат алмасу?а бей?мделген терезе т?р?зд? ж??ар?ан ??рылымдар т?зед?. Синусоидты ?ылтамырда нег?зд?к жар?а?шада ж?не эндотелиоциттер аралы?тарында ?р? молекулалар (макромолекулалар) ?те алатын са?ылаулар болады.
?ан ?ылтамыры — жануарлар организм?ндег? жасушалы? ж?не ?лпалы? де?гейдег? зат алмасуды ?с ж?з?не асырады. ?ан капиллярлары нег?з?нен артериолаларды венулалармен жал?астырады.
Лимфа ?ылтамырлары — тым ж??а ?абыр?алы лимфа тамырларыны? бастамасы. Лимфа ?ылтамырларыны? арнасы (5 мкм - 100 мкм) м?шелердег? ат?аратын ?ызметтер?не байланысты ?згер?п отырады. Оларды? ?абыр?алары да жала? ?абат жалпа? келген эндотелиоциттерден т?рады. Б?ра?, эндотелий мен оны сыртынан ?оршап жат?ан борпылда? д?некер ?лпасыны? коллаген талшы?тарыны? арасында нег?зд?к жар?а? болмайды. Сонды?тан, лимфа ?ылтамырлары арнасы ?ан ?ылтамырларына ?ара?анда ке? де, созылмалы болып келед? ж?не оларды ?орша?ан ?лпа с?йы?ы мен ?ылтамырлар арасында?ы зат алмасу процес? же??л ж?ред?.
Эндотелиоциттерд?? аралы?тарында, лимфа ?ылтамырларыны? ?уысына ?р? молекулалы заттар, клеткалар мен оларды? ?р? б?л?ктер? ?тет?н са?ылаулы тес?ктер болады. Эндотелиоциттерд?? цитоплазмасында, лимфа ?ылтамырлары жа?тауларыны? жиырьшу ар?ьшы, оларды? отк?зг?шт?г?н реттеп отыратын актинд? микрофиламенттер болады. Жануарлар ?лпалары мен м?шелер?н?? ??рылысы ж?не оларда?ы зат алмасу ерекшел?ктер?не байланысты, лимфа ?ылтамырлары — тар?лмект? ж?не ке??лмект? торлар т?зед?.
Дерекк?здер
[??деу | ?айнарын ??деу]- ↑ Биоморфология терминдер?н?? т?с?нд?рме с?зд?г? / — Алматы: ?С?зд?к-Словарь?, 2009 жыл. ISBN 9965-822-54-9
- ↑ ?л?м??лова Р., С?т?мбеков Р. ? 55 Биология: Жалпы б?л?м берет?н мектепт?? 8-сыныбына арнал?ан о?улы?. - 2-басылымы, ??делген, толы?тырыл?ан. - Алматы: Атам?ра, 2008. - 320 бет. ISBN 2025-08-052-Х