娱乐--河北频道--人民网

Иммануил Кант
нем. Immanuel Kant
Жалпы ма?л?мат
Ту?ан к?н?	百度 说到萌萌哒二次元，第一个想到的就是我的一个学姐雪姐。 22 с?у?р 1724 (2025-08-06)
Ту?ан жер?	Кёнигсберг, Пруссия патшалы?ы
?айтыс бол?ан к?н?	12 а?пан 1804 (2025-08-06) (79 жас)
?айтыс бол?ан жер?	Кёнигсберг, Пруссия патшалы?ы
Азаматты?ы	Пруссия патшалы?ы (1724–1758; 1762–1804) Ресей империясы (1758–1762)
?лты	Нем?с
Шы?армашылы?ы
Шы?армаларды? т?л?	Нем?с т?л?
Мектеп/д?ст?р	Кантианизм
Ба?ыты	Нем?с идеализм? (нем?с классикалы? философиясы)
Кезе?	XVIII ?асыр философиясы
Нег?зг? ?ызы?ушылы?ы	Эпистемология, Этика, Метафизика
Ы?пал еткендер	Платон, Готфрид Вильгельм Лейбниц, Христиан фон Вольф, Иоганнес Николаус Тетенс, Рене Декарт, Мишель де Монтень, Николя Мальбранш, Жан-Жак Руссо, Исаак Ньютон, Джордж Беркли, Джон Локк, Дэвид Юм, Бенедикт Спиноза
Ы?палды жал?астырушылар	Фридрих Ницше, Георг Вильгельм Фридрих Гегель, Артур Шопенгауэр, Фридрих Генрих Якоби, Людвиг Витгенштейн, Карл Леонхард Рейнхольд, Мозес Мендельсон, Иоганн Фридрих Гербарт, Йо?анн Готтлиб Фихте, Соломон Маймон, Фридрих Вильгельм Йозеф Шеллинг, Якоб Фридрих Фриз, Герман Людвиг Фердинанд Гельмгольц, Герман Кохен, Пауль Герхард Наторп, Вильгельм Виндельбанд, Генрих Риккерт, Алоис Риль, Ганс Файхингер, Эрнст Кассирер, Эдмунд Гуссерль, Мартин Хайдеггер, Карл-Отто Апель, Юрген Хабермас, Питер Фредерик Стросон, Уиллард Ван Орман Куайн, Жиль Делёз, Мишель Фуко, Константин Бранкович, Николай Александрович Бердяев
?олта?басы

Иммануил Кант (нем. Immanuel Kant; 22 с?у?р 1724 жыл – 12 а?пан 1804 жыл) — XVIII ?асырда Пруссия патшалы?ыны? Кенигсберг ?аласында т?р?ан нем?с философ. Ол ?аз?рг? заман Еуропасыны? ж?не А?арту д?у?р?н?? аса ы?палды ойшылдарыны? б?р? болып, ?с?ресе адам танымы философиясында ежелг? Грек ойшылы Аристотельден кей?нг? е? ы?палды т?л?а есептелед?.

?м?рбаяны

Кант 1724 жылы ?аз?рг? Ресей иел?г?ндег? Кенигсберг ?аласында?ы б?р отбасыны? он б?р баласыны? т?рт?нш?с? болып д?ниеге келген екен, ?к?н?шке орай оларды? алтауы балалы? ша?ында к?з ж?мыпты. О?ан ш?ркеудег? р?с?мде "Емануел" деген ат бер?лген болатын, б?ра? Кантты? ?з? кей?н?рек еврей т?л?н ?йренген со? оны "Иммануил" деп ?згерт?п алады. Ол б?к?л ?м?р?н ?з?н?? ту?ан ?аласында ?тк?зед?, ?м?р?нде одан ?зап тек 180км ?ашы?ты??а ?ана бар?ан к?р?нед?. Оны? ?кес? Йо?анн Георг Кант (1682-1746) Пруссияны? солт?ст?к-шы?ысында?ы Мемель ?аласында ту?ан, к?с?б? ?ол?нерш?, ?лты нем?с. Анасы Анна Регина Портер (1697-1737) Нюрнберг ?аласында ту?ан, Шотландиядан к?ш?п келген ер-т?рман жасаушыны? ?ызы.

Жас ша?ында Кант тияна?ты, б?ра? ерекше жет?ст?к к?рсете ?ойма?ан студент болатын. Ол шынайы д?ни сен?м, к?ш?пей?лд?к ж?не Киел? к?тапты к?п зерттеуге баса назар аударатын пиетист?к к?з?арастарды ?станатын отбасында туып-?ст?. Соны? ар?асында Кант ?ата? т?рбие алды, оны? ал?ан б?л?м?нде математика мен ?ылым?а ?ара?анда латын т?л? мен д?ни т?рбие басым болды.. Бар ?м?р? Кенигсбергте ?ткен, сонда университет?н б?т?рд? (1745), университетт?? 1755 – 70 жылдары доцент?, ал 1790 – 96 жылдары профессоры болды.

?арапайым отбасыны? т?лег?, ?кес? тер?ден ер-т?рман, ж?ген, ш?дер жасайтын шаруа бол?ан. Кантты? гимназия?а, кей?н Кенигсберг университет?не т?с?п, б?л?м алуына Шульц деген пастор ?ол ?шын берген. Университетте Кант философия мен ?атар жаратылыстану ?ылымдарын (математиканы, физиканы, астрономияны, географияны ж?не меднцинаны) тияна?ты о?ып, ме?геред?. Белг?л? грузин, ке?ес философы М.К. Мамардашвилид?? жаз?анындай, б?з ?ш?н Кантты? ?л?м?мен, е?бектер?мен б?рге оны? ?з?, оны? ?м?р? - саба? аларлы?. Б?р ?ызы? ж?йт - Кантты? ?м?р?нде, дейд? Мамардашвили, назар аударарлы? еш?андай о?и?алар болма?ан деуге болады. ?м?р бойы б?р ?алада – Кенигсбергте т?р?ан. Шы?ыс Пруссия жер?нен еш?айда шы?па?ан. Бас?а жерлерден оны к?руге, онымен с?йлесуге ата?ты адамдар о?ан кел?п т?р?ан (Фихте, Карамзин т.б.), ал ?з? еш?айда, ешк?мге барма?ан. С?йткен адам, о?ымысты кей?н университетте ?не бойы географиядан саба? бер?п, ?Физикалы? география? деген ?ш томды? е?бек жаз?ан. Еш жерде болма?ан адам калайша м?хиттар, те??здер, к?рлы?тар, таулар, жан - жануарлар ж?н?нде, ?р т?рл? халы?тар, елдер, оларды? салт-д?ст?рлер?, ?дет - ??рыптары, м?дениет? ж?н?нде мамандар к?м?н келт?рмейт?ндей ма?л?маттар беред??! ?ажап емес пе? Кантты? не н?рсен? болса да к?з?мен к?ргендей, сол жерге, сол елге, ?з? арнай бар?андай к?з алдына келт?ре алатын, сол жерд?, сол елд?, сол н?рсен? сонда т?р?ан адамдардай суреттей алатын ойлау ?аб?лет? бол?ан. Кант ойлау, киял ?аб?лет? ж?н?нде кеп жазды, тере? п?к?рлер айтты. Тектен тек емес екен. Кантты? априорлы? (латынша арг?ог?-б?рын?ыдан) ??ымдар, априорлы? т?с?н?к ж?н?ндег? ?л?м? бар: адам санасында т?ж?рибеден тыс пайда болатын т?с?н?к.

Кант ?м?р бойы ?йленбеген, ?рпа? с?ймеген. Б?ра? бала о?ыту, т?рбиелеу ж?н?нде аса ??нды п?к?рлерге толы ?Педагогика? деген е?бек жазып ?алдыр?ан.

Кант жасынан шала?ай, ?лс?з, ?лжуаз болып, бала кез?нде к?п ауыр?ан. Тума - туыс?андары, к?рш?лер? ?б?л бала к?п т?рмайтын шы?ар? деген ойда бол?ан. Жо?, Кант творчестволы? табыс?а толы ?за? ??мыр кешкен; ержеткен со? еш те б?р ауырма?ан. Б?л к?йге ол ?з?н?? табандылы?ымен, е?бек?орлы?ымен, ез?н-?з? шыны?тырып, жет?лд?ру?мен, ?ата? т?рт?ппен (режиммен) жеткен. ?за? жылдар бойы б?р мезг?лде жатып, б?р мезг?лде т?рып, б?р мезг?лде серуенге шы?уды ?детке айналдыр?ан. ?ала т?р?ындары Кантты? аскан ?кыптылы?ын, д?лд?г?н ескер?п, ол серуенге шы??анда, айталы?, кешк? са?ат 5-те, са?аттарын т?зей бастайтын бол?ан. Кант ж?н?нде б?з: ?ол ?з?н ?з? жасады? деп айта аламыз. Кантты? ?м?рбаянын зерттеуш?лер оны? ас?ан е?бек?орлы?ын атап к?рсетед?. К?н сайын (Кант демалыс, мереке к?ндер?н б?лмеген) 10-12 са?ат студенттерге д?р?с оку ж?не ?ылыммен айналысу Кант ?ш?н ?йренш?кт? ?дет бол?ан. Демал?анда шаршат?ан б?р п?нд? (?ылымды), мысалы, математиканы ?оя т?рып, баска п?нмен (логикамен), философиямен, физикамен т.т. мен айналысады екен.

Кант - жан-жа?ты ??лама. Ол университетте жыл сайын 5-6 паннен саба? бер?п, ?рт?рл? ?ылым салаларынан к?рдел? е?бектер жаз?ан. ?з?н?н ерен е?бек?орлы?ыны?, дарындылы?ыны? ар?асында ?арапайым отбасында д?ниеге келген Кант ?лем таны?ан философ, ?алым, ?стаз болды, ?ш академияны? толы? м?шес? болды. ?дебиетте Кант шы?армашылы?ын ек? кезе?ге б?л?п ?арастыру д?ст?рге айналды: 1770 жылдар?а - сыни кезе?ге дей?нг? (докритический) ж?не одан кей?нг? сыни кезе? (критический период). Ал?аш?ы кезе?де Кант ?з е?бектер?нде жаратылыстанушы – ?алым рет?нде танылады ж?не объективт?к д?ние ж?н?нде материалист?к т?жырымдар жасайды. Оны? ?йг?л? ба?дарламалы? п?к?р? мынадай: ?ма?ан материяны бер?ндер, мен одан д?ниен? калай ??ру керек екенд?г?н к?рсетей?н?. Б?зд? ?орша?ан д?ние, Кантты? п?к?р?нше, адам?а т?уелс?з ?з алдына объективт?к реалдылы? рет?нде ?м?р с?ред?. Б?л, - ?рине, материалист?к т?с?н?к.

Кант ?з?н?? аспан ?лем?н?? механикалы? за?дар?а сай таби?и жолмен пайда болуы ж?н?ндег? ?ылыми т?жырымын ?Аспанны? жалпы таби?и тарихы ж?не теориясы? (1755) деген е?бег?нде жария ?ылады. Аспанда?ы планеталар б?р кезде таби?и жолмен за?ды т?рде пайда бол?ан, б?р кезде олар жо? болуы м?мк?н; К?н де м??г? жанып т?рмайды, т?б? с?нед?; таби?ат ??былыстарына тарихи т?р?ыдан ?арау керек деген диалектикалы? т?жырым жасайды. 1754 жылы Кант б?р е?бег?нде ?Жер физикалы? т?р?ыдан картая ма?? - деген м?селе к?теред?. Кант жаратылыстану саласында?ы е?бектер?мен, дейд? Энгельс, метафизикалы? к?з?арас?а т???ыш со?кы берд?. А?ылшын философы А.Н. Уайтхед Кант ж?н?нде: егерде Кант барлы? к?ш-ж?гер?н философия?а ж?мсама?анда, ол аты ?лемге жайыл?ан ?лы физик болар ед? - деп жазды. Кант б?ра? ?ылымда жаратылыстану саласымен шектел?п калмады. Оны ?ызы?тыр?ан та?ы б?р ?ылым саласы философия болды. Философты? ?з?н?? айт?аны бар: ??м?р бойы мен? ек? н?рсе та?дандырумен келед?: т?бемдег? ж?лдызды аспан мен бойымда?ы моральды? за??.

1770 жылдан бастап Кантты? шы?армашылы? ?м?р?н?? ек?нш? — ?сыни? кезе?? басталады. Кант философиясын ?дебиетте сыни философия деп атайды. ??г?ме нем?с ойшылыны? ?з?не дей?нг? болмаса ?з заманында?ы философтарды, философиялы? к?з?арасты сынауы ж?н?нде емес: Кант теориялы? ж?не практикалык зерден?, таным теориясын, адам санасында орын алып келе жат?ан т?с?н?ктерд?, б?р?н де танып б?луге болады деген оптимист?к к?з?арасты талдап, сын елег?нен ?тк?зед?. Осы ек?нш? кезе?де Кант ?з?н?? философиялы? ж?йес?н ??ра?ан ата?ты сыни к?таптарын жазады: ?Таза пайым?а сын? (1781), ?Практикалы? пайым?а сын? (1788) ж?не ?Т?жырым ?аб?лет? сыны? (1790).

Кант ?ылымда ?ана емес, философия саласында да ?ргел? жа?алы?тар ашты, ?з? айт?андай, ?коперникт?к т??кер?с? жасады. Б?лай деп м?л?мдеуге оны? толы? ???ы болды.

Кантты? философияда?ы таным м?селес?

Кант таным м?селелер?н жа?аша ?ойды ж?не жа?аша шешт?. Е? алдымен ол таным процес?н?н аума?ын, шекарасын аны?тады: б?л-субъект пен объект?? ара - ?атынасы, ?зара ?рекет?. Субъект ж?не объект ж?н?нде Кант?а дей?нг? таным теориясында ??г?ме болмады: таным процес?нде ?айда?ы б?р абстракты адам кайда?ы б?р абстракты д?ниен? ?алай болса солай тану?а тырысады. Кант?а дей?н т?пт? философияда субъект жо?алып кетт?. Субъект? философия?а енг?зген Кант ж?не оны? ?збасары И.Г. Фихте болды. Адам мен сырт?ы д?ниен?? ?арым-?атынасында б?рын?ы т?с?н?к бойынша, белсенд? р?лд? сырт?ы д?ниедег? ??былыстар ат?арады деп есептелд?. Адам санасы, адам (?субъект?) сырт?ы д?ниен?? ?сер?н ?абылдаушы ?ана. Сырт?ы д?ниен?? (Кант ?л?м?нде ?объект???) ?сер?мен адам ол ж?н?нде ма?л?маттар ала алады. Объектпен ?арым-?атынас жасап, объект субъект?ге ?сер еткенше адам санасында еш?андай м?л?мет жо? (?таза та?та?). Кант осы т?с?н?кт? ?атал сынады. Оны? ойынша. объект субъект?ге т?уелд?: объект? аны?тайтын, объект рет?нде ?арастыратын субъект. Субъект болмаса объект жо?.

Таным процес?,- деп атап к?рсетед? нем?с философы, жай пайымдау, бейнелеу емес, белсенд? ?рекет. Сананы?, ойлауды?, танымны?, субъект?? белсенд?л?г?, жасампазды?ы ж?н?ндег? идея, с?йт?п, Кантта? бастау алады. Адам кез келген объект?н? тани бермейд?, ?з?не ?ажет, ?з?н ?ызы?тыр?ан объект?н? ?ана таниды. Кант философияда ал?аш рет практика ж?н?нде м?селе ?ойып, практиканы адамны? ?с - ?рекет?мен байланыстырып, танымны? нег?з? практика болып табылатынын болжап б?лд?.

Таным процес?н жай бейнелеу деп тану жетк?л?кс?з екенд?г?н ескерткенде Кант мына ж?йтты естер?м?зге салып отыр: таным процес?нде субъект объект?н? сырттан жай ба?ылап ?оймайды, оны? ?шк? ??рылымын, байланыстарын ашады, объект?н? ?згертед?.

Кант ?таным субъект?? ж?не ?таным объект?? деген ??ымдарды жа?аша ?арастырды. Таным субъект? - ?з?мен ?з? ?м?р с?рет?н, дара адам, аралда?ы Робинзон емес; Ол - бас?а адамдармен ?р алуан ?арым-?атынаста болатын, ?леуметт?к ортада т?рбиелен?п жет?лген ?о?ам ?к?л?; таным субъект? — б?к?л ?о?ам. Субъект б?к?л адамзат иг?л?г?не — м?дениет?не, ?ылымына, б?л?м?не, техникасына ар?а с?йед?. Таным процес?нде, ?ылымда, философияда ?о?ам ал?а тарт?ан м?селелер ?ойылып, шеш?м?н табады. Таным объект?н де Кант жа?аша т?с?нед?: б?л - б?к?л объективт?к реалдылы? емес, онымен субъект ?арым-?атынас жасай алмайды. Объективт?к д?ние - шекс?з. Таным объект? сол шекс?з д?ниен?? б?р жа?ы, б?лшег? (фрагмент?) ?ана. Сонды?тан философияда?ы д?ст?рл? м?селе: ?д?ние таныла ма?? деген м?селе - абстракты ?ойыл?ан м?селе. Ол ж?н?ндег? ?деттег? т?с?н?кте: ?д?ние танылады? деген т?жырым - абстракты. Д??рысында - ?д?ние таныла ма?? - деген с?ра??а: - ?Жок, танылмайды? - деп жауап беру орынды. ?рине, Кант-?алым д?ниен?? танылатынына к?м?н келт?рмейд?, б?ра? д?ние шекс?з бол?анды?тан, ол ешкашан да б?ратала танылмайды. Кантты? кез?нде де, одан кей?нде де Кантты ?агностик? деп айыптау Канттын ?станымын т?с?нбеуден ту?ан. Кант таным процес?не на?ты, тарихи т?р?ыдан карауды талап етед?. Формальды т?р?ыдан ?д?ние танылмайды? деген п?к?р агностицизмд? б?лд?ред?. Б?ра? Кантты? п?к?р? таным процес?н?н к?рдел?л?г?н, д?ниен?? шекс?зд?г?н, ал субъект пен объект?? тарихи, на?ты к?былыстар екенд?г?н т?с?нуден ту?ан.

Кант объективт?к реалдылы? рет?ндег? шекс?з д?ние мен белг?л? б?р кезе?де таным объект?не айнал?ан на?ты д?ниен? (??былыстарды) ажыратады. Ал?аш?ысын ??з?нд?к зат? деп атайды; ол ж?н?нде б?зд?? санамызда на?ты т?с?н?к жо?, б?з онымен ?арым-?атынас?а енген жо?пыз. Сонды?тан ол д?ние танылмайды. Ал объект - б?л ?б?зд?к зат?, б?зд? ?ызы?тыр?ан, б?з таны?ымыз келет?н д?ние. Объект, с?з жо?, ерте ме, кеш пе танылады. ??з?нд?к зат? та, дейд? Ленин, б?г?н танылма?анмен кей?н бара-бара танылады, ?б?зд?к зат?а? айналады. Болаша?та ?ойылатын осындай с?ра?тар?а жауап рет?нде Кант мынаны ескертед?: таным объектер? ?нем? ?згер?п, к?рделен?п отырады, жа?а объектер пайда болады, б?ра? ?ай кезде де ?л? таным объект?не айналма?ан, сонды?тан танылма?ан ??з?нд?к заттар? болады.

Кант философияда т???ыш рет таным ерекшел?г? ж?н?ндег? м?селен? ?ойды. На?ты таным процес?не к?р?спестен б?рын, дейд? Кант, ?таным деген?м?з не??, ?таным ?алай ж?зеге асады??, ?танитын к?м ж?не танылатын не??, ?танымны? шег? бар ма?? деген сия?ты м?селелерд? шеш?п алу керек. Таным процес?мен барлы? ?ылымдар айналысады, б?ра? жа?а?ыдай м?селелерд? шешу тек философияны? ?ана ?олынан келед?. ?йткен?, философияны таным н?тижес? ?ана ?ызы?тырмайды, сол н?тижеге, я?ни объект ж?н?ндег? а?и?ат б?л?мге апаратын жол да ?ызы?тырады. Философияны? гносеологиялы? т?жырымдары бас?а ?ылымдар ?ш?н методологиялы? н?с?ау болып табылады. Сонымен, философия, Кантты? ойынша, на?ты таным процес?нен тыс, о?ан дей?н таным жайын, м?мк?нд?г?н аны?тап алуы керек. ?стазыны? б?л идеясын кей?н Гегель келеке кылады: ?Кант б?л арада су?а т?спей т?рып, суда ж?зуд? ?йренбек бол?ан схоластка ??сап кеткен? - дейд?. Гегель с?з?н?? де жаны бар: суда ж?зуд? ?йрену ?ш?н су?а т?су керек, ?лденеше рет батып шы?у керек. Сол сия?ты танымны? м?н?, м?мк?нд?г? таным процес?нде ?ана аны?талады. О?ан дей?н оны ?алай б?лес???

Сонымен б?рге Кантты? ойында да тере? ма?ына жатыр: танымны? ?з?нд?к ерекшел?ктер? бар, таным жайын объект ар?ылы да, субъект ар?ылы да тияна?ты б?л?п алу м?мк?н емес. Адам?а салса?, ол б?р?н де танып б?лг?с? келед?, ал б?л м?мк?н емес. Кант?а дей?нг? материалистер танымды сырт?ы д?ниедег? заттарды? айнада?ыдай бейнес? деп танып, таным жайын сырт?ы д?ние ар?ылы т?с?нд?рмек болды. М?ндай ?рекеттен б?ра? еште?е шы?пады. Субъективт?к идеалистер, кер?с?нше, таным процес?н субъект?? ?с-?рекет? деп, ал субъект? ?Менге?, ойлау?а, сана?а те?еп, таным м?н?н субъект ар?ылы т?с?нд?руге тырысты. Б?дан да н?тиже шы?пады. Таным к?рдел? к?былыс болып шы?ты.

Кант ?л?м?нде осы кезге дей?н м?н?н жойма?ан ??нды идеялар жетерл?к. Мына б?р идея?а назар аударып к?рей?к: адам к?мге, неге болса да ??рал болмауы керек; кер?с?нше, ?з?не де, бас?а?а да, ?о?ам?а да ма?сат бол?андай д?режеге жету? керек. На?ыз гуманист?к, адами идея! ?к?н?шке орай, б?л идея ?л? де еш елде, еш жерде ж?зеге аса ?ой?ан жо?. Барлы? жерде адам ?з?н де, бас?аларды да ??рал рет?нде пайдаланып келед? ж?не бас?а?а да, ?о?ам?а да ?з?н ??рал ет?п пайдалану?а м?мк?нд?к бер?п келед?.

Б?рын?ы ке?ес кен?ст?г?нде со??ы кезге дей?н Кантты д?рыс т?с?н?п, орынды ба?алау деген бол?ан жо?. Ке?ес философтары, маркст?к-ленинд?к философияны? ?к?лдер? Кантты? алдында ?лкен ?арыздар. Ол ж?н?нде с?з бола ?алса, естит?н?м?з б?р сарын ед?: Кант - агностик, Кант - субъективт?к идеалист, Кант - дуалист т.т.; Кант танымны? ?р?с?н тарылтып ж?берд?; т?тас д?ниен? танылатын зат?а ж?не танылмайтын зат?а б?л?п тастады; м?н мен ??былысты? арасына ?тпестей шек ?ойды; Кант б?л?мн??, ??ымнын субъект пен объект?? ?р алуан ?арым-?атынасынан, т?ж?рибеден ту?анын к?ре т?ра, априоризмге бой ?рды, я?ни, т?ж?рибеден тыс, т?ж?рибеден б?рын пайда болатын б?л?м бар деген п?к?рге келд?; материализм мен идеализмн?? арасында ауыт?ып, д?йекс?зд?к таныт?анмен, Кант нег?з?нде субъективт?к идеализмд? жа?тайды деген сия?ты алып-?ашпа п?к?рлер келт?р?лет?н ед?.

Кант ?л?м?нде д?ниен??, ?м?рд?? ?айшылы?ты сипаты тере? ашыл?ан. Осыны? салдарынан таным да ?айшылы??а, антиномиялар?а кездес?п отырады. Мысалы, д?ние шект? ме, ?лде шекс?з бе? Б?л с?ра??а б?р ма?ынада - шект? не шекс?з деп - жауап бере алмайсы?; шект? де, шекс?з де деп жауап беруге тура келед?. Адам ?ашан да д?ниен?? шег?не жете алмайды. Сонымен ?атар д?ние шег? бар, шекарасы бар заттардан т?рады. Бас?аша айт?анда, д?ниен?? шекс?зд?г? шект? заттарды? болуымен байланысты. Б?р?нс?з б?р? болмайды, ?арама-?арсылы?тар (шект?л?к ж?не шекс?зд?к) б?р?н б?р? керек ет?п т?рады.

Шы?армашылы?ы

Кант шы?армашылы?ы т?рт кезе?ге б?л?нед?:

• 1) жаратылыстану саласында?ы ?ылым ?зден?стер кезе??, ол “Жалпы?а б?рдей жаратылыстану тарихы ж?не аспан теориясы” (1755) туындысымен ая?талады. Б?л кезе?н?? нег?зг? ?зег? – таби?атты? дамуы м?селелер?не арналды. Б?л идея метафиз. к?з?арас?а бер?лген ал?аш?ы со??ы болды;
• 2) метафизикалы? зерттеулер кезе??, онда Кант вольфт?к философиядан гносеология?а ?адам басты ж?не Сведенборг мистикасын сын тез?не алды (“Аруа?шыл адамны? ?иялы”, “Сез?м д?ниес? мен парасат д?ниес?н?? формасы мен нег?здер? туралы”), (1770);
• 3) сын кезе??. ?с ж?з?нде м?нда гносеология жасалады ж?не таным теориясына субъект пен оны? ?ызмет? енг?з?лед?. Б?л кезе? “Таза пайым?а сыннан” (1781) басталып, сонан со? “Практикалы? пайым?а сын” (1788), “Т?жырым ?аб?лет? сыны” (1790) сия?ты, ?ргел? е?бектерде жал?асын тапты. Кейб?р философия тарихшылары К-ты? осы е?бектер?нен кей?н философияны? б?к?л тарихын “сын?а дей?нг?” ж?не “сыншылды?” деген ек? кезе?ге б?лед?, м?ны? ?з? оны? жалпы философия?а орасан зор д?режеде ы?пал еткенд?г?н к?рсетед?;
• 4) Кант шы?армашылы?ыны? со??ы кезе?? логика, педагогика, физика, география ж?не антропология туралы д?р?стер?н?? жариялануымен сипатталады. М?нда ол гносеология мен таби?ат метафизикасыны? арасында?ы байланыстырушы буынды табу?а тырысты. Кант ?з?не дей?нг? ойшылдарды? эмпиризм мен рационализм саласында?ы сы?аржа? кеткен кемш?л?ктер?н к?рсете отырып, философияда б?рын-со?ды болма?ан ?лкен жа?алы? ашты. Ол б?л жа?алы?ты философияда?ы “коперникт?к т??кер?с” деп атады. Кант?а дей?нг? ойшылдар таби?атты зерттей отырып, болмысты, материяны философияны? нег?зг? нысанына айналдырса, ол кер?с?нше, философиялы? талдау-ойлау?а, идея?а, а?ыл-зердеге, субъект?ге ба?ытталу?а ти?с дед?. Ал болмыс, материя, объект? осы ойлау?а, идея?а, а?ыл-зердеге, субъект?ге ба?ынады ж?не солардан кел?п шы?ады деп б?лд?. М?ны? ?з? Кантты? сол уа?ыт?а дей?н ке??нен орын алып келген таным теориясында?ы ж?не философияда?ы к?з?арасты толы?ынан ?айта ?арап, жа?а ?л?мн??, а?ымны? ?ргетасын ?ала?анын к?рсетед?. Кант таным процес?ндег? ?айшылы?тарды ке??нен ашып, олардан шы?уды? жолын к?рсетт?. Ол адамны? таным ?аб?лет?н: сез?м, пайым ж?не зерде деп ?шке б?лед?. Таным процес?н б?лай ?шке б?лу философия тарихында ренессанс д?у?р?ндег? Николай Кузанскийд?? шы?армасында ал?аш рет бай?ал?ан болатын. Б?ра? Кант таным процес?н бас?а тарихи жа?дайда бас?аша ?арастырды. Оны? ма?саты – жа?а д?у?рдег? эмпиризм мен рационализмн?? тар ?р?ст?л?г?нен шы?ып, оларды ?зара ымыраластыру ед?. Сонды?тан ол априорлы (латынша априорлы – т?ж?рибеден тыс пайда бол?ан ??ым, ой, идея) синтетикалы? п?к?рд?? жаратылыстану саласында ?андай орын ал?анды?ын к?рсету ?ш?н б?л?мдерд?? ?р т?рл? салаларын алды. Кант, е? алдымен, математиканы, жаратылыстануды ж?не метафизиканы (философияны) априорлы синтетикалы? т?жырым ар?ылы талдай кел?п, таным процес?н?? ?алыптасуы мен белг?л? б?р сатылардан ?ту жа?дайын к?рсетт?. Осыдан математика – сез?мд?л?кке, жаратылыстану – пайым?а, метафизика, я?ни философия – зердеге ?атысты екен? аны?талды.

Кантты? “Таза пайым?а сын” е?бег?

Кантты? :“Таза зердеге сын” е?бег?н?? трансцендентальды эстетика деп аталатын б?л?м? сез?мн?? формалары туралы ?л?м. Сез?мн?? априорлы формалары – уа?ыт пен ке??ст?к, математика ?л?м?мен ты?ыз байланысты бол?анымен, оларды? д?ниетаным?а т?келей ?атысы бар. Ке??ст?к – априорлы? танымда?ы сез?мд?л?кт?? сырт?ы формасы, ал уа?ыт болса – сез?мд?л?кт?? ?шк? формасы. М?не, осы аны?тамасы ар?ылы ол ?з?не дей?нг? философтарды? сез?мд?л?кт?? формалары – ке??ст?к пен уа?ытты тек онтологиялы? т?рде, я?ни оларды заттарды? ?м?р с?ру?н?? формалары рет?нде ?арастыруына ?арсы шы?ты. С?йт?п, Кант уа?ыт пен ке??ст?к жаратылыстану саласында?ы ??ымдар ?ана емес, олар д?ниетануды? сез?мд?к формалары екенд?г?н философия тарихында ал?аш рет ай?ындап берд?. М?ндай к?з?арас уа?ыт пен ке??ст?кт? метафизикалы? т?р?ыдан пайымдап келген жаратылыстану саласыны? ?к?лдер?не ?ана емес, сондай-а?, осы формаларды философиялы? танымды? нег?зде т?с?не алма?ан ойшылдар?а да ?арсы ба?ыттал?ан. ?йткен?, ?рб?р ?алым, ?с?ресе, жаратылыстану саласымен айналысатындар белг?л? б?р нысанды уа?ыт пен ке??ст?к ар?ылы зерттеп тани алады. Кантты? айтуынша, сырт?ы д?ние б?зд?? сез?м м?шелер?м?зге ?сер ете отырып, к?птеген т?йс?ктер жина?та?ан материалдар мен факт?лерд?? пайда болуына жол ашады. Б?ра?, олар тек ??былыстарды, заттарды бейнелейд?. Олар ?л? де б?л?мге ?келмейд?. Ал б?л ??былыстарды б?лу – адамны? ойлау ?ызмет?н?? жем?с?. Ендеше, таным туралы ?ылым, ол е? алдымен ойлау туралы ?ылым – логика. Кантты? “Таза зердеге сын” е?бег?н?? нег?зг? б?л?г? “трансцендентальды логика” (латынша трансцендентальды – аттап ?ту) б?л?м категорияларыны? пайда болуын ?арастырды. Философияда б?л?м, ??ым, сана, идея т?ж?рибе ар?ылы пайда болмайды, оны аттап ?тед?. Ал т?ж?рибе б?л?мдерд?? жиынты?ынан пайда болады. Сез?мд?л?к формалары жина?тал?ан материалдар мен факт?лер белг?л? б?р ??ымдар ар?ылы аны?талу?а ти?ст?. Осы заттар мен ??былыстар пайымдау категорияларын тудырады. Категориялар, Кантты? айтуынша, т?ж?рибе заттарында?ы объективт?, жалпы ж?не ?ажетт? байланыстарды? пайымды? синтез?н?? формалары. Кант зерден?? кемш?л?г?н таным теориясынан а??арып ?ана ?оймай, оны? практикалы? ?м?рдег? м?н?н аны?тау?а да ?мтылды. Б?л жа?ынан ал?анда оны? зерде туралы ?л?м? ек?нш? б?р ?ырынан к?р?нед?. “Мен нен? б?лу?м м?мк?н?” деп с?ра? ?ой?ан

Иммануил Кант 1791.ж

Кант философиясында?ы Пайым

Жа?а заман философиясында, ?с?ресе, оны? таным теориясында пайым мен сананы? б?р-б?р?нен алша? кеткен?н, енд?г? жерде оларды? ымыра?а келмейт?н?н ай?ын к?р?п, солар?а ерекше назар аудар?ан И.Кант (1724 – 1804) болды. Кантты? айтуынша, зерде деген?м?з - ол да пайым. Б?ра? ол – пайымны? жо?ары формасы. Зерде таным процес?нде категориялар ар?ылы емес, принциптер ар?ылы к?р?н?с беред?. Кантты? т?л?мен айт?анда, адамны? “зердес? деген?м?зд?? ?з? - принциптерд? тудыру ?аб?лет?”. Кант ?з?н?? философиясында зерден?? идеяны тудыратын ерекшел?г?н ай?ындап берд?. Зерден?? нег?зг? идеялары адам, ?лем ж?не ??дай туралы. Б?ра? б?л идеяларды тану, оны толы?ымен зерттеп шы?у м?мк?н емес. ?йткен? олар б?р жа?ынан – жалпылама ?р? абстрактылы, ек?нш? жа?ынан – еш?андай мазм?ны, м?н? жо?. Сонды?тан зерде ?лемд?, б?к?л д?ниен? ж?не олар туралы идеяларды? нег?з?н ашамын деп шеш?лмейт?н ?айшылы?тар?а тап болады. Б?л ?айшылы?тарды Кант ?з?н?? философиясында “зерден?? антиномиялары” деп атады. Кант б?л жерде ?айшылы? тек зерден?? таби?атына ?ана т?н деп аны?тама берд?. Себеб?, зерден?? ?з? “б?к?л ?лемд?, д?ниен? ?алай да толы? б?лем?н, оны? м?н?н ашамын” деп ?нбейт?н ?спен айналысады.

Осындай ой-п?к?рлер ар?ылы Кант ?з?н?? д?у?р?не дей?нг? философтар мен ойшылдарды? арасында ке??нен ?ркен жайып келген “философия б?к?л ?лем туралы ?л?м” деген к?з?арасты ?атты сынап отыр. Оны? ойынша, б?к?л ?лемд? б?лу ж?не оны толы?ынан тану м?мк?н емес. Адам тек ?ана ?з?н-?з? б?луге ?мтылып, ?з?н?? рухани ?ызмет?нен шы??ан б?л?мдерге ?ана ие бола алады. Ендеше зерден?? б?л ?рекет? ?айшылы?тан бас?а еште?е тудырмайды. Кант зерде тудыр?ан ?айшылы?тар?а ерекше назар аудара отырып, оны? антиномияларын да жан-жа?ты талда?анымен, оларды? м?н?н аша алмады. Оларды? белг?л? б?р шеш?мге келмейт?н себеб?н зерден?? ?лемд? тану?а ?мтылуда?ы д?рменс?зд?г? деп б?лд?. Сонды?тан Кант енд?г? жерде зерден?, оны? д?рменс?зд?г?н ?атты сын?а алып, оны айыптау?а к?р?ст?. Ал шынды?ына келгенде, б?л м?селеде ол к?тпеген жерден таби?ат пен ?о?амда?ы орын ал?ан ?айшылы?тарды танимын деп ?мтыла отырып, зерден?? диалектикалы? сипатына тап бол?анын бай?амады. М?селе зердеде емес, д?ниедег? шым-шытыры? диалектикалы? ?айшылы?тар?а толы процесте жатыр ед?. Таным процес?н?? ма?саты – осы ?айшылы?тарды? м?н?н ашып, оны? шеш?м?н табу болма?. Кант ?з заманыны? саяси-?леуметт?к тар ?р?ст? жа?дайына байланысты б?л ?айшылы?тарды? м?н?н т?с?не алмады. Сонды?тан ол зерден? айыптау?а, сынау?а к?шт?.

Кантты? ойынша, зерден?? даму тарихыны? ?ш кезе?? бар. Ал?аш?ы кезе?де зерде б?к?л ?лемге, барлы? ойлау процес?не ?сер?н тиг?з?п т?р?ан ??д?ретт? к?шке ие болады. Оны? ?а?идалары ешб?р ?згермейт?н, м??г? жасайтындай к?р?нед?. С?йт?п, ол барлы? ?ылымдарды? ?ылымына айналды. Кант б?л жерде зерден?? тарихы ар?ылы философияны? б?р кезде, я?ни жа?а д?у?рде барлы? ?ылымдар ?ш?н шешуш? р?л ат?ар?анын к?рсет?п отыр. Шынында да, сол б?р кезде философия ?ылымдарыны? атасы бол?аны с?зс?з. Ек?нш? кезе? зерден?? идеялары мен принциптер?не деген сен?мс?зд?кт??, к?м?нн?? б?рте-б?рте пайда болуымен сипатталады. Б?л кезе?де зерден?? ?а?идалары ?р? жалпы, ?р? абсолютт?к р?л ат?арудан ?ала бастады. Сонды?тан оны? нег?зг? идеялары мен принциптер? жа?а заман а?ымына ?лесе алмай, ?з?н?? д?рменс?зд?г?н к?рсетт?. Д?л осы кезде а?ылшынны? ата?ты ойшылы Давид Юм ?з?н?? скептицизм? мен агностицизм? ар?ылы зерден?? б?к?л д?ниен?, ?лемд? тану?а болады деген ?а?идасына ал?аш рет к?м?н келт?рд?. Зерден?? дамуыны? ?ш?нш? кезе??, Кантты? ойынша, сыншылды? д?у?р деп аталады. Б?л кезе? Кантты? ?з философиясынан басталады.

Кантты? б?л ойын кейб?р зерттеуш?лер т?с?нбей, “Кант зердеден бас тартты, енд?г? жерде ол ?ылымды мойындамайды, д?ни сен?мге ?ана ес?к ашы? деп жариялады” деп айыптады. Ал, шынды?ында, б?л д?рыс емес ед?. ?йткен?, ол д?л осы кезде ?з?н?? “Д?н зерден?? шектелу?нде” атты ата?ты шы?армасын жаз?ан болатын. ?лы философ б?л е?бег?нде зерден?? д?нге шек ?ойып, оны? аума?ын тарылта берет?нен ай?ын к?рсетт?. Жалпы зерде мен пайым ??ымдарын тек философия тарихы ?ш?н ма?ызды “еск?рген категориялар” рет?нде ?арастыру?а болмайды. ?аз?рг? заман?ы философияда?ы д?ниен? рационалды ж?не иррационалды ?абылдау п?ш?ндер?н зерттеу ойлауды? зерде мен пайым т?р?ндег? п?ш?мдер?н?? м?н?н тере? зерделеумен ты?ыз байланысты. Зерде категориясы, сондай-а?, ?аз?рг? заман?ы психология, педагогика ?ылымдарыны? болаша? даму ба?дарларын аны?тауда да ма?ызды р?л ат?арады.

Кантты? ?Практикалы? пайым?а сын? е?бег?

Кант о?ан :?Практикалы? зердеге сын? деген шы?армасында жауап беруге тырысты. Б?л шы?арма нег?з?нен этика м?селелер?н, я?ни адамгерш?л?к, мораль, парасат м?селелер?н ж?не оларды шешуд? ?амтиды. С?йт?п, Кант теориялы? зердеден, оны? шеш?лмейт?н шым-шытыры? ?айшылы?тарынан – практикалы? зердеге ?арай ?тт?. Кант адамны? ерк?, бостанды?ы туралы м?селелерде, нег?з?нен ал?анда, француз а?артушылы?ыны?, ?с?ресе, оны? к?рнект? ?к?л? Жан-Жак Руссоны? ы?палында бол?анды?ы бай?алады. Сонды?тан Кант т?р? жандарды? ?ш?нде е? саналысы – адам деп санады. Осы м?селелерд? ?з?н?? ?Практикалы? зердеге сын? деген шы?армасында жан-жа?ты талдады. Атап айт?анда, философ ерк?нд?ктег? себепт?л?к идеясы ар?ылы жа?а заман ойшылдарыны? б?разына сын айтты.

Ол, ?с?ресе, Спинозаны? жалпы?а т?н себепт?л?кт? ?амтамасыз ету ?л?м?н барынша сынады. Кантты? ойынша, адамны? адамды?ын ай?ындайтын н?рсе – парасат пен адамгерш?л?к. Ендеше, адамгерш?л?кт?? ?з? адамны? ерк?нд?кте екенд?г?н к?рсетед?. Сонымен б?рге адамгерш?л?к, парасат адам баласыны? ба?ыт?а ?арай ?мтылуымен ты?ыз байланысты. Б?ра? ба?ыт деген ??ымны? ?з? эмпирикалы?, оны? ?згеру? мен дамуы белг?л? б?р д?у?рд?? жа?дайымен байланысты. Ендеше, адамгерш?л?к деген не? Б?з адамгерш?л?кке ие бол?ан адамды ?алай ?алыптастырамыз? Шынды?ында, ондай адамды ?алыптастыру ?ш?н материя керек. Ендеше, б?л м?мк?нд?кт?? ж?зеге асуы ?ш?н, ол адамгерш?л?к болуы ?ш?н форма ?ажет. М?ндай категориялы форма, Кантты? ойынша, парыз деп аталады. Егер адам белг?л? б?р ?с-?рекетте парыз?а с?йкес ?с ат?арса, ондай адамда адамгерш?л?к бар, ол парасатты. Алайда, адамны? ?с-?имылында ?л? де адамгерш?л?к, парасаттылы? жо?. ?айырымдылы? ?з?нен-?з? адамгерш?л?к не парасат бола кетпейд?. ?йткен? ?айырымдылы? м?ндетт? т?рде белг?л? б?р парыз?а с?йкес келу? керек. Б?ра? б?р м?селен?? шеш?лмей т?р?ан жайы бар. “Мен м?ны? адамгерш?л?к, ?лде адамгерш?л?к емес екенд?г?н ?айдан б?лем?н?”. Б??ан жауап рет?нде Кант барлы? адам баласына орта? болып есептелет?н т?жырымды императив ?сынады. Б?л адамгерш?л?кт?? за?ы.

Ендеше, адамгерш?л?кт? адамгерш?л?к са?талмайтын кездег?ден айыру ?ш?н адамны? ?з?н ма?сат деп б?лу м?ндет. Сен ?з??н?? ?с-?рекет??де бас?а?а, барлы? адам?а ма?сат рет?нде ?арауы? ?ажет. К?мге болмасын, сен о?ан тек ??рал рет?нде ?арама. Сонды?тан, Кант ма?сат – о?ан жету жолында?ы ??ралдарды а?тайды деген тер?с принципке жан-т?н?мен ?арсы шы?ты. С?йт?п, ол философия тарихында ал?аш?ыларды? б?р? болып гуманист?к, адамгерш?л?к рухта?ы этиканы? нег?з?н ?алады. Кантты? ойынша, адамгерш?л?к за?ын жай ?ана ?а?аз?а жазып, ?л?п ?ою?а болмайды. Адам?а, е? алдымен, ??дайды? болмысын ж?не м??г? ?шпейт?н, ?лмейт?н идеяны беру керек. Б?л адамгерш?л?кт?? ма?сатына жатады. Сонды?тан ?лы философ б?л шы?армасында зердеге ?арсы шы?ып, сен?мге ?арай жол ашады. Оны? айтуынша, ??дайды? болмысын ?ылыми т?рде д?лелдеу м?мк?н емес, б?ра? ??дай?а сену адамгерш?л?кке бастайды. Кантты? осы идеясы, зердел? ойы кей?нг? ойшылдар мен а?ын-жазушылар?а ерекше ?сер етт?. Кантты? философиясына талдау жасай отырып, ?ыс?аша мынадай ?орытынды?а келуге болады. Ол ?з?н?? зердел? философиясы ар?ылы ?ткен заман ойшылдары тап бол?ан ?айшылы?тарды шешуге тырысты. Е? алдымен ол 17 – 18 ?асырларда?ы философияда ?р?с алып, кей?н келе ?зара сыйыспай, б?р-б?р?нен алша? кеткен эмпиризм мен рационализмн?? басын б?р?кт?рмекш? болады.

Б?л жа?ынан ал?анда, Кант ?лкен жет?ст?ктерге жетт?. Ол таным теориясында адам танымыны? ?аб?летт?л?г?н сез?мд?л?к пен пайым деп б?ле отырып, оларды? б?рл?г?н к?рсетт?. Кантты? ойынша, сез?мд?л?к пен пайымны? айырмашылы?ы, танымны? б?р? – мазм?ны, ек?нш?с? – формасы бол?анды?ында. “Сез?мд?л?кс?з б?рде б?р зат б?зге бер?лмес ед?, ал пайымсыз оларды? б?рде б?р?н ойдан ?тк?зу м?мк?н емес. Ойда мазм?н болмаса, ол бос н?рсе, ал а?даушылы? ??ымдарсыз со?ыр...”. Б?л ек? ?аб?летт?л?кс?з таным процес? болмайды. М?не, ?з?н?? осындай ?л?м? ар?ылы Кант ?за? жылдар бойы айтыс-тартысты? ?айнар к?з? бол?ан эмпиризм мен рационализмд? б?рл?кте деп ?арап, проблеманы? шеш?м?н тапты.

Философ ?мтылысы

Сондай-а?, Кант пайым мен зерден?? диалектикалы? б?рл?г?н аны?тау?а да ?мтылды. Оны? ойынша, пайым мен зерде б?р-б?р?нен онша алша? кете ?ой?ан жо?. ?айта ?лы философты? айтуынша, пайым категориялармен, ??ымдармен ?арулана отырып, зердеден г?р? адам?а жа?ыныра? т?рады. Ал зерде болса, ?з?н?? идеялары ж?не принциптер? ар?ылы ?м?рден ?ол ?з?п, “б?к?л ?лемд? танимын, б?лем?н” деп бос ?рекеттен?п, шеш?лмейт?н ?айшылы?тар?а ?рынады. Пайым мен зерден?? ?зара байланысын ай?ындау процес?нде Кантты? не себептен пайым?а ерекше бет б?р?анын а??ару?а болады (?. Зерде, Пайым). ?йткен?, ?лы ойшыл шы?армашылы?ыны? ал?аш?ы кезе?? жаратылыстану саласында ?ткен болатын. Ол, е? алдымен, математик, астроном, биолог, сондай-а?, та?ы бас?а да ?ылымдар саласыны? маманы болды.

Алайда шы?арм. ?м?р?н?? келес?, сыншылды? кезе??нде оны? философия?а бет б?руы зердеге ерекше м?н беру?не, сол ар?ылы адамзатты ?асырлар бойы тол?андырып келген ?лемд?к проблемалар?а бой ?руына жол ашты. Алайда оны? зерде туралы ?л?м? таным теориясы, логика, диалектика м?селелер?нде, сондай-а?, адамгерш?л?к, мораль ж?не сез?мд?л?к, проблемаларында та??ажайып жа?алы?тарды ашты. Дегенмен оны? зердел? философиясы шеш?лмейт?н ?айшылы?тар?а тап болып, адам баласыны? алдында т?р?ан к?птеген с?ра?тар?а жауап бере алмады. Б?з оны? зердел? философиясы шешпеген аса б?р ?лкен м?селе “?з?нд?к зат” идеясы дер ед?к. ?йткен?, Кант “?з?нд?к зат” б?зд?? санамыздан, б?зден тыс ?м?р с?ред? деп мойындай отырып, “б?ра? оны тану м?мк?н емес, ?йткен? о?ан б?зд?? зердем?зд?? шамасы келмейд?” деген ?айшылы??а ?рынады. Оны? зердел? философиясынан ту?ан осындай ?айшылы?тарды шешу ж?не “?з?нд?к зат” проблемасын белг?л? б?р нысан ет?п ?арау, философия тарихында жа?а ба?ыт?а жол баста?ан философтарды? ?лес?не тид?.

Дерекк?здер

Орта??орда б??ан ?атысты медиа файлдар бар: Immanuel Kant