民族宗教理论甘肃研究基地专家委员在北京座谈

Жер литосферасыны? тектоникалы? та?тасы

• Литосфера — жерд?? ?атты ?абы?ы (грек. lithos- тас, sphaira — шар) — жерд?? сырт?ы ?атты ?абаты жо?ар?ы гидросфера ж?не атмосферамен шектесед?. Жер ?абы?ыны? жо?ар?ы б?л?м? — ш?г?нд? ?абы?; ол ш?г?нд? тау жыныстарынан т?рады, кейде б??ан эффузивтер жамыл?ысын да енг?зед?. Жер ?абы?ыны? тербел?с тарихы ?оз?алысына байланысты, оны? ?алы?ды?ы ?р орында ?р т?рл? болып келед?. Ш?г?нд? ?абы?ты? астында гранитт?к ?абат орналасады; б?л ?абат м?хит ойыстарында ?шырамайды. Гранитт?к ?абатты? астында аралы? немесе ?базальтты?? аса ты?ыз жыныстар ?абаты жатады.
• Литосфера - Жер планетасыны? б?ршама бер?к тау жыныстары кешендер?нен т?рады, т?менг? жапсары ?ш?нара бал?ымалы яки онша бер?к емес атмосфера ?абатымен шектелет?н е? сырт?ы ?абаты. Литосфера жер ?ыртысын (Жерд?? е? сырт?ы ?атты ?абырша?ын) ж?не осы ?ыртыс пен атмосфера аралы?ын ?амтитын ?атты заттардан т?ратын, литосфералы? мантия деп аталатын жо?ар?ы мантияны? е? жо?ар?ы ?абатын б?р?кт?ред?. Литосфералы? мантия ?абаты жер ?ыртысынан Мохоровичич шег? ар?ылы дараланады, б?л ?абатты ??райтын тау жыныстарыны? ??рамы нег?з?нен оливин мен пироксеннен т?ратын аса нег?зд? жыныстар?а с?йкес келет?н болса керек. Литосфераны? бетк? жазы?ты?ы атмосферамен немесе гидросферамен шектелед?. Литосфера ?алы?ды?ы 50-200 ша?ырым аралы?ында деп есептел?нед?.

Литосфераны? даму за?дылы?тары

百度 　　1月13日上午，商务部党组书记、部长钟山同志主持召开党组中心组专题学习会，集体学习讨论习近平总书记在中央政治局民主生活会上的重要讲话精神。

Жер шарын салыстырмалы т?рде ж??а, б?рт?тас ?атты ?абы? т?р?нде к?мкер?п жат?ан литосфера — географиялы? ?абы?ты? ма?ызды ??рамдас б?л?г? болып табылады. Литосфераны? жо?ар?ы б?л?г? болып табылатын жер ?ыртысыны? 90%-дан астамын 8 химиялы? элемент: оттек, кремний, алюминий, тем?р, кальций, натрий, калий, магний ??райды (2-кестен? ?ара?дар).

Тектоника ?ылымында ?за? уа?ыт бойы жер ?ыртысыны? платформалы?-геосинклинальды? дамуы жайлы т?жырымдама басым болып келд?. Б?л т?жырымдама бойынша, материкт?к жер ?ыртысы салыстырмалы т?рде т?ра?ты б?л?ктерге — платформалар?а ж?не ?оз?алмалы б?л?ктерге — геосинклинальдар?а ж?ктелед?. Жер ?ыртысыны? ?зд?кс?з дамуы н?тижес?нде геосинклинальдар платформалар?а айналады, б?л процесс ек? кезе?де ж?зеге асады. ?за??а созыл?ан ал?аш?ы кезе?де ?атты майысып, су бас?ан жер ?ыртысыны? ойыстарында ?алы?ды?ы 15—20 км-ге жетет?н ш?г?нд? жыныстар жиналады. Салма? к?ш?н?? артуына байланысты Жерд?? ?шк? ?ойнауында?ы к?штер ара салма?ы ?згеред?. Соны? н?тижес?нде геосинклинальдарда жер с?лк?нулер, жанартау ат?ылаулары к?шей?п, ?атпарлану ж?ред?. Осылайша би?к таулар т?з?лед?. Ал не??рлым ?ыс?а уа?ытты ?амтитын ек?нш? кезе?де т?з?лген тау ж?йелер? сырт?ы к?штерд?? ?сер?нен ?г?л?п аласарады. б?л процесс к?б?несе материктер аума?ында ж?зеге асатынды?тан, "платформалы?-геосинклинальды?" дамуы жайлы т?жырымдама Литосфералы? та?талар саны т?ра?ты емес; геологиялы? уа?ыт аралы?ында олар рифт?лер ар?ылы б?лшектен?п немесе тектоникалы? ?оз?алыстар ?сер?нен ?айта б?р?г?п отырады. Материктер мен м?хиттар географиясынан жер ?ыртысыны? даму барысында б?рнеше ?р? та?талар бол?ан ж?не б?лшектенген. ?аз?рг? кезде Жер шарында 7 ?р? ж?не онда?ан ?са? литосфералы? та?талар ажыратыл?ан.

Тектоникалы? картадан ?р? литосфералы? та?таларды, рифт?лерд?? ж?не ш???ымаларды? таралу аудандарын аны?та?дар.

Материкт?к ж?не м?хитты? жер ?ыртысы. Литосфераны? бетк? ж??а ?абы?ы жер ?ыртысын ??райды. Ол ??рамы мен ??рылысына ?арай материкт?к ж?не м?хитты? деп б?л?нед?.

Материкт?к жер ?ыртысыны? жо?ар?ы б?л?г?нде ш?г?нд? жыныстар ?абаты, ал одан т?менде геофизикалы? деректер бойынша, гранит ж?не базальт ?абаттары орналас?ан. Гранит ж?не базальт ?абаттарыны? шекаралас б?л?ктер?нде сейсмикалы? тол?ындарды? жылдамды?ы к?рт ?згерет?н? бай?ал?ан. М?хитты? жер ?ыртысында гранит ?абаты болмайды ж?не ш?г?нд? жыныстар ?абаты салыстырмалы т?рде ж??а болып келед?. Материктер мен м?хиттарды? шекаралас айма?тарында жер ?ыртысы ?тпел? сипат алады. Жер ?ыртысыны? осындай ??рылымы Еуразияны? Тыны? м?хитпен шектескен б?л?г?нде кездесед?. О?ан аралдар до?асы мен оны бойлай орналас?ан тере? м?хит ш???ымалары д?лел болады.

Материкт?к жер ?ыртысы платформалар мен геосинклинальдар?а ж?ктелед?. Платформалар аума?ында жер бедер? к?б?несе жазы? болып келед?. Б?л — ?за? уа?ыт бойы сырт?ы к?штер ?сер?нен жер бедер?н?? тег?стелу?н?? н?тижес?. Жазы?-платформалы? айма?тар ??рлы? ауданыны? шамамен 53%-ын алып жатыр. Д?ниеж?з?ндег? аса ?р? Шы?ыс Еуропа, Батыс С?б?р, ?лы ?ытай, ?лы жазы? пен Орталы? жазы?, Амазонка, Ла-Плата ж?не т.б. жазы?тар платформалы? ??рылымдарда орналас?ан.

Нег?здер? архей мен протерозойда ?алыптас?ан ежелг? платформалар ?ал?андар мен та?талардан ??ралады.

?ал?андарда платформаны? нег?з?н ??райтын кристалды жыныстар жер бет?не шы?ып жатады, олар?а к?б?несе ?ыратты-?ст?ртт? жер бедер? с?йкес келед?. ?ал?андарды ??райтын жыныстарды? ерекшел?г?не байланысты оларда ?г?лу б?ршама баяу ж?ред?. Платформаны? ?ал?аннан тыс, ш?г?нд? жыныстармен жабыл?ан б?л?г?н та?та деп атайды.

Неотектоникалы? ?оз?алыстар ?сер?не ?шыра?ан платформалар ?оз?алмалы сипат алады. М?селен, мезозой ж?не альп? ?атпарлы?тары ?сер?нен ?ытай платформасыны? т?тасты?ы б?зылып, б?рнеше бел?ктерге ажырап кеткен; ?аз?рг? кезде оны? аума?ында жерс?лк?ну жи? бай?алады. Сонды?тан оны параплатформа (?оз?алмалы) деп атайды. Тттж? к?штерд?? ?сер?нен кейб?р платформаларды? ?ргетасында тере? жары?тар пайда болып, интрузивт? жыныстарды? жо?ары к?тер?лу? ж?рген. Соны? ?сер?нен жарылыс к?шт? ж?рген. С?б?р ж?не ?нд?стан платформаларында ба?алы металдар мен асыл тастарды? бай кен орындары т?з?лген.

Литосфера ?абатында?ы ?згер?стер

Адамдар ж?не оларды? шаруашылы?ы жер бет?не т?келей ж?не жанама зор ы?палы мен ?сер?н тиг?з?п келед?. Егерде жылына ауа?а д?ниеж?з? бойынша 1 млрд тонна де?гей?нде антропогенд?к заттектер, гидросфера?а шамамен 15 млрд тонна ластан?ыш заттар енг?з?л?п отырса, жерге т?сет?н техногенд? ?алды?тарды? м?лшер? 90 млрд тонна. Кейб?р ?ылыми м?л?меттерге с?йенет?н болса?, XX ?асырды? 90-шы жылдарыны? ая?ында жерде жина?тал?ан ?алды?тар к?лем? 4000 млрд тонна?а дей?н к?тер?лген. Топыра?ты? ластануына байланысты ?аз?рг? уа?ытта ??рлы?ты? жартысына жуы?ын антропогенд?к ландшафт алып жатыр. ?алымдарды? арасында тара?ан п?к?р бойынша д?ниеж?з?ндег? ш?лдерд?? барлы?ыны? шы?у тег? де анторпогенд?к. Анторпогенд?к ш?лд?? аума?ы жылдан-жыл?а ?нем? ?л?аюда, оны? к?лем? ?аз?рг? ша?та 10 млн км2 – ден асып отыр. Б?л б?к?л ??рлы?ты? 7%-ын ??райды. Топыра?ты ластайтын компоненттерге ?арай топыра?ты? ластануыны? т?рлер?: физикалы?, химиялы? ж?не биологиялы?.

Физикалы? ластану – радиактивт? заттармен байланысты. Мысалы, уран рудаларын ашы? ?д?спен ал?анда, жер ?ыртысында активт?л?г? жо?ары с?уленет?н с?йы? ж?не ?атты ?алды?тар алады.

Биологиялы? ластану – ауру тудыратын ж?не де бас?а жа?ымсыз жа?дай?а итерет?н микроорганизмдерд?? ?орша?ан ортада болуы. Мысалы, ластанба?ан топыра?та дизентерия, с?зек ж?не та?ы бас?а да ауру ?оздыр?ыштары 2-3 т?ул?к бойы са?талса, ластан?ыштармен ?лс?реген ?оздыр?ыштар б?рнеше ай мен жылдар?а дей?н са?талып, ед?у?р айма??а таралады. Топыра?ты ластайтын к?здерге ?нерк?с?пт? к?с?порындарды? шы?арымдары, к?л?к, ауылшаруашылы?ында ?олданылатын шапжой?ыштар мен минералды ты?айт?ыштар, ?алды?тар, жылу энергетика кешендер?, атмосфералы? жауын-шашын апатты жа?дайда тасталатын шы?арындылар ?скери ?нд?р?ст?к кешендер? жатады. Т?ст? металл кендер?н алу, байыту ж?не таза металдар алу процестер?нен шы??ан ?н?мдерден ж?не ?алды?тармен топыра? к?п ластанады. Ауыр металдардан топыра?ты? ластануыны? зардабы т?ра?ты болып келед?. Т?ст? металлургия к?с?порындарыны? ма?ында?ы топыра?та ?ор?асын мен ауыр металдарды? м?лшер? нормадан 10-20 есе алып отыр?ан жерлер? белг?л?. Ауыл шаруашылы?ында улы химикаттар к?п ?олданылатын ж?не ?нд?р?с? дамы?ан айма?тарда улы заттектер ана с?т?нде ?анны? ??рамында болатыны бай?ал?ан. Топыра? к?птеген ауруларды? (ботулизм, к?йд?рг?, дизентерия, аскоридоз ж?не т.б. ) ?оздыр?ыштарын са?тайтын орта?а жатады. Со??ы он жылды? ?ш?нде ?те ?ау?пт? ласта?ыштар ?атарына м?най ж?не газ скважиналарын б?р?ыла?анда, флотация кез?нде, жу?ыш заттектерд??, лактар мен бояуларды?, пестицидтерд??, тама? ?н?мдер?н?? т.б. ??рамына к?рет?, ?нд?р?стерде ке??нен ?олданылып келе жат?ан бетт?к активт? заттар ??йылып келед?. Олар су?оймалар?а т?скенде к?б?ктенед?, орта ?асиет?н к?шт? ?згерт?п, т?рш?л?к процестер?не тер?с ?сер?н тиг?зед?. Кейб?р бетт?к активт? заттарды? суда?ы м?лшер? 1мг/лден жо?ары болса, балы?тарды? жансыздануы бай?алады. Пестицидтер сия?ты б?ларды химиялы? ж?не биологиялы? тазалау ?д?стер?мен ыдырату ?те ?иын?а т?сед?. Суда ер?мейт?н кейб?р пестицидтер м?най ??дейт?н ?нд?р?с ?алды?тарында ер?г?ш келед?, еру н?тижес?нде б?р т?рден ек?нш? т?рге айналады. Осыны? н?тижес?нде олар б?рте-б?рте су т?б?не ш?гуд?? орнына т?щы су к?здер?н?? не те??здерд?? бет?не жиналады. Сонан со? оларды балы?тар, ал балы?тарды ??стар жем етед?. С?йт?п б?рт?ндеп к?птеген жануарлар ?лем?н?? ?к?лдер? уланады. Егерде су ?оймалары ?аз?рг? ?ар?ынмен пестицидтермен ж?не т.б. ласта?ыштармен ластана берсе, бас?а да суда с?зг?ш ??стар жойылады, е? бастысы адамдар ?ш?н ?те ?ау?пт? жа?дайлар туады. Латынша литос-тас,сфера-шар

Жер ?ыртысы 8 ?р? та?талардан т?рады:

1. Еуразия
2. Солт.Америка
3. О?.Америка.
4. Африка
5. Антарктида
6. ?нд?-Аустралия
7. Тыны? м?хитты?
8. Неаска та?тасы

Жер ?ыртысын т?зейт?н тау жыныстар 3-ке б?л?нед?:

1. Ш?г?нд?-??м,саз,бор,т?з,та?та тас т.б
2. Магмалы?-гранит, базальт
3. Метаморфты? ?згерг?шт?к

Ш?г?нд? тау жыныстары 3-ке б?л?нед?:

1. Кесек ш?г?нд?лер-тау жынысыны? к?лем?н?? ?згеру?
2. Органикалы? ш?г?нд?лер-шымтезек,таск?м?р,бор,??мтас,та?татас
3. Химиялы? ш?г?нд?лер-т?здар,?ыш?ылдар

Метаморфты? тау жынысына- ?ктасты? м?рм?р?а,сазды та?та тасты? кристалды? та?та тас?а,??мтасты? кварцетке айналуы. Жер бедер? деген?м?з-жер бет?н?? ойлы ?ырлы болып келу? Жер бедер? ?шк? ж?не сырт?ы к?штерд?? ?сер?нен пайда болады. Геоморфология-жер бедер?н зерттейт?н ?ылым саласы ?шк? к?штерд? эндогенд?к деп атайды. ?шк? к?штерге плиталарды? ?оз?алуы, жер с?лк?ну, вулкан ат?ылау жатады. Сырт?ы к?штерд? экзогенд?к деп атайды. Сырт?ы к?штерге а?ын су, температура, жауын-шашын, ?с?мд?к , жануар т.б жатады. Литосфералы? та?таларды? ?оз?алу теориясын ?сын?ан-нем?с ?алымы Вегенер Литосфералы? плиталарды? ?алы?ды?ы-60-100км Сейсмикалы? белдеулер-жер ?ыртысыны? ?оз?алмалы айма?тары Жер ?ыртысыны? ?оз?алмалы айма?тарын геосинклинальдар деп атайды. Платформаны? ш?г?нд? жыныстар алып жат?ан б?л?г?н жазы?тар деп атайды. Ежелг? б?рт?тас ??рлы?-Пангея Лавразия- Солт.Америка, Еуразия Гондвана-О?т.Америка, Африка, Аустралия, Антарктида Еуразия мен ?нд?-Аустарлия плиталарыны? со?ты?ысуынан Альп?, Гималай таулары пайда бол?ан. Еуразия мен Тыны? м?хит плиталарыны? со?ты?ысуынан Курил аралдары пайда бол?ан. Еуразия мен Африка та?таларыны? ажырауынан ?ызыл те??з, Арабия т?бег? пайда бол?ан. Жер с?лк?ну деген?м?з-жерд?? тере? ?абатында?ы тау жыныстарыны? ?оз?алуынан жарылуынан пайда болады. Оша?ы д?мпу шы??ан жер –тау жынысыны? ?оз?ал?ан жер? Эпицентр-оша?ыны? ?ст??г? б?л?г?. Жер с?лк?нудег? белдеулерд?? саны:2 1.Альп?-Гималай ж?не Жерорта те??зд?к 2. Тыны? м?хитты? белдеулер Вулкан деген?м?з-жерд?? тере? ?абатында?ы магманы? жер ?ыртысында пайда бол?ан жары?шалар ар?ылы жер бет?не шы?ып т?г?лу?. Жер бет?не т?г?лген магма лава деп аталады. Магманы? жо?ары к?тер?лген б?л?г? вулканны? к?мей? деп аталады. К?мей кратермен ая?талады. Кратер-вулканны? ш???ыр аузы. Вулкан с?нген ж?не с?нбеген болып б?л?нед?. С?нген вулкан-ат?ылауы туралы еш?андай м?л?мет ?алма?ан вулкан С?нбеген вулкан-адамны? к?з алдында ат?ылап жат?ан вулкна. Гейзерлер-о?тын-о?тын фонтан к?й?нде ат?ылап жат?ан ысты? б?ла?тар. Гекла вулканы-Исландияда Еуразияда?ы е? би?к с?нбеген вулкан-Ключи шо?ысы Индонезия аралында-Кракатау Апенин т?бег?нде-Везувий Сицилия аралында- Этна вулканы Кавказ тауыны? е? би?к н?ктес? –Эльбус –с?нген вулкан Антарктидада?ы вулкан-Эрэбус Орисабо вулканы-Мексикада С?нген ?лкен Арарад вулканы-Армения ?г?лу деген?м?з-тау жыныстарыны? к?йреу?. ?г?луд?? 3 т?р? бар: 1.Физикалы?-температураны? ?сер?нен 2.Органикалы?-т?р? а?заларды? ?сер?нен 3.Химиялы?-су мен ауаны? ?сер?нен. Би?кт?кт? ?лшейт?н ??рал-нивелир (т?ктеу?ш, де?гейлеу?ш) Би?кт?кт? ?лшеуд?? 2 ?д?с? бар: 1. Абсолютт? би?кт?к-те??з де?гей?нен алын?ан би?кт?к. 2. Салыстырмалы-кез келген н?ктеден алын?ан би?кт?к. Горизонталь деген?м?з-би?кт?г? б?рдей н?ктелерд? ?осатын сызы?тар. Бергштрих-беткей бойынша т?мен ?арайтын ба?ыттарды к?рсетет?н сызы?. Ойпат деген?м?з-те??з де?гей?нен т?мен жат?ан н?ктелер. Д?ниеж?з?ндег? е? ?лкен ойпат-Амазонка Жазы?тар деген?м?з-абсолютт?к би?кт?г? 200метрге дей?нг? жер бет?. Жазы?тар т?мен ж?не т?бел? болып б?л?нед?. Жазы?тар абсолютт?к би?кт?г?не ?арай 3-ке б?л?нед?: 1.Ойпат- 2.?ырат-200-500м 3.Таулы ?ст?рт-500 метрден жо?ары. Таулар абсолютт?к би?кт?г?не ?арай 3-ке б?л?нед?: 1.Аласа -500-1000м 2.Орташа-1000-2000м 3.Би?к тау-2000мден жо?ары. Д.ж е? би?к тау-Гималай Е? би?к шы?-Джамалунгма Эверест 8848м Тауды? с?й?р басы-шы?ы Тау жоталары ??райды-таулы ?лке Тау жоталарыны? т?й?скен жер?-тау торабтары Ежелг? таулар?а-Орал, Сарыар?а, Аппалач таулары жатады. Жа?а таулар?а-Кордилер, Памир, Кавказ, Гималай таулары жатады. Б?рын те??з т?б? болып кей?н к?тер?лген жазы?тар ал?аш?ы жазы?тар деп аталады. Жер ?ыртысыны? б?ршама т?ра?ты б?л?г?-платформа Материкт?к ?айра?-материкт?? м?хит?а ?ткен 200м дей?нг? б?л?г?. Материкт?к беткей-200-2800м Ш???ыма-м?хит т?б?н?? е? тере? жер?. Ша?ыл-айшы? т?р?зд? ??м т?белер. Бархан-желд?? ?сер?нен пайда бол?ан релеф ??м т?белер. Телекан-бос тау жыныстарыны? ?й?нд?лер?. Жыралар мен сайлар суды? ?сер?нен болады. Жер ?ыртысында?ы зат алмасуды? нег?зг? ?оз?аушы к?ш?-К?н энергиясы.

Адамзат баласы таби?атты? ?з? жарат?ан ?ажайып к?р?н?стерд?? б?р?. Б?ра? адам баласыны? ?стемд?г?, а?ыл-ойыны? б?л?кт?л?г? оны? таби?атты? бас?а организмдер?нен ?лде?айда жо?ары екен?н к?рсетед?. ?ст?не а? тер?с?н, ?с?мд?ктерд?? жапыра?ы мен ?абы?ын жамылып к?нелткен ал?аш?ы адамдарды? ?з? де керек-жара?тарды атмосферадан алып отыр?ан. Сана-сез?м ?асырлар ?ткен сайын ?лкен эволюциялы? даму кезе?дер?нен ?т?п жо?ары м?дениет сатысына к?тер?лд?. Адам ?з?н?? а?ыл-ойы ар?ылы к?птеген жет?ст?ктерге жетт?. Я?ни неше т?рл? ?нд?р?с, ?нерк?с?п орыдары ж?не т.б. мекемелер ж?йес?н ?алыптастырды. Б?ларды? пайдалы ж?не зиянды жа?тарын жо?арыда айтып кеткен ед?к. Биосфераны осындай антропогенд?к фактор ?серлер?н ?ор?ау –ма?ызды шараларды? б?р?. Адам ?рекет? санасында таби?атты, жерд?, ауа мен ?зендерд?, к?лдерд?, жануарлар мен ?с?мд?ктер д?ниес?н ?ор?ау ж?не ти?мд? пайдалану осы заман?ы алды??ы ?аталы м?селелер?н?? б?р?не айналып отыр. ?рпа?тан ?рпа??а асыл м?ра, т?рш?л?г?м?зд?? ?айнар к?з?-таби?ат байлы?ына жет?п, ба?лап, о?ан келт?р?лген залалы ?ш?н болаша? ?рпа? алдында жауапты екен?м?зд? ешуа?ытта естен шы?арма?анымыз ж?н.

Геосинклинальдар аума?ында тектоникалы? жары?тар жи?л?г? жо?ары бол?анды?тан ?шк? к?штерд?? ы?палы к?шт? бай?алады. Сонды?тан магманы? жо?ары к?тер?лу? ?ар?ынды ж?ред?, б?л ?з тарапынан жанартау ат?ылауы мен жерс?лк?ну ??былыстарына себепш? болады. Геосинклинальдарда ?шк? к?штер ?сер?нен ?атпарлану ?оз?алыстары ж?ред?. Соны? н?тижес?нде антиклинорийлер (тау жоталары) мен синклинорийлер (тауаралы? ж?не тауалды ойыстары) т?з?лед?. М?селен, Кавказ таулы айма?ында ?лкен Кавказ, К?ш? Кавказ жоталары антиклинорийлерге, ал оларды? арасында?ы Колхида мен Ленкорань ойпаттары синклинорийлерге с?йкес келед?. М?ндай ??рылым Гималай тауы мен ?нд?-Ганг ойпатына да т?н.