河北省地税局打造依法治税良好环境
| Рим империясы лат. Imperium Romanum Тарихи мемлекет (Империя) 百度 跨九龙湖过江通道建设的确立投资27亿，打造第四条过江隧道九龙湖过江通道。 | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| |||||||||
| Астанасы | Рим (Б. з. д. 27 – 286.ж) Батыс Рим:
Медиоланум (286.ж – 402.ж) | ||||||||
| Т?л(дер)? | Латын т?л?, Ежелг? грек т?л? | ||||||||
| Д?н? | бастап?ыда Ежелг? Рим д?н?, 380 жылдан кей?н - Христианды? | ||||||||
| А?ша б?рл?г? | Сестерций, Солид, Ауреус | ||||||||
| Аума?ы | (Б. з. д. 25) 2,750,000 км2 (117 жыл) | ||||||||
| Хал?ы | Римд?ктер, гректер, мысырлы?тар, ибериялы?тар, германды?тар | ||||||||
| Бас?ару формасы | Принципат (284 дей?н) | ||||||||
| Император (т?з?м?) | |||||||||
| - б.з.д. 27 – 14 | Октавиан Август (б?р?нш?) | ||||||||
| - 14 – 37 | Тиберий | ||||||||
| - 37 – 41 | Калигула | ||||||||
| - 41 – 54 | Клавдий | ||||||||
| - 54 – 68 | Нерон | ||||||||
| - 69 – 79 | Веспасиан | ||||||||
| - 96 – 98 | Нерва | ||||||||
| - 98 – 117 | Траян | ||||||||
| - 117 – 138 | Адриан | ||||||||
| - 138 – 161 | Антонин Пий | ||||||||
| - 161 – 180 | Марк Аврелий | ||||||||
| - 193 – 211 | Септимий Север | ||||||||
| - 475 – 476 | Ромул Августул (со??ы) | ||||||||
Рим империясы (латын: Imperium Romanum; к?не грекше: Βασιλε?α ?ωμα?ων) — ежелгi римдiк республикадан кей?нге ?ркениет дамуында?ы ерекше белгiлер? бар, бас?аруды? автократиялы? формасы ж?не Еуропада?ы ?лкен айма?ты? иелiктерi мен Жерорта те?iздег? ?стемд?г? бол?ан империя.
Римдiк империяны? хронологиялы? ше?бер? Август бiрiншi императорыны? бас?аруынан бастап, екi б?лiкке б?луiне дейiн ?амтиды. Я?ни б.з.б. 27 жылдан 476 жылдар аралы?ы. Римдiк империя тарихыны? периодизациясы ?згешеленедi.
Апенин т?бег?н?? таби?и жа?дайы
[??деу | ?айнарын ??деу]Апенин т?бег?н?? таби?аты б?л ???рде ежелг? ?о?амны? ?алыптасуына ?олайлы жа?дай жасады. Оны алып жат?ан Апенин тауларында?ы ?алы? орманда а?ашты? алуан т?р? ?ст?. Арасында а?дар толып ж?рд?. Тауда тем?р, к?м?с, алтын, мыс кендер?н?? мол ?оры болды. Италияны? солт?ст?г?н Альп?н?? би?к таулары алып жатты. Ол елд?? солт?ст?г?н?? таби?и шекарасы ?спетт? ед?. Альп? туралы елд? солт?ст?ктен со?атын желден ?ор?ады. Ег?н егуге, мал жаю?а ?олайлы жерлер мол ед?. ?те ертеде б?л жерге ?оныс аударып келген гректер оны? ш?йг?н шабынды?ы мен ?апта?ан малына та??ал?ан болатын. ?уелде олар т?бект?? о?т?ст?г?н италия деп ата?ан. Б?л с?з "б?заулы ел" дегенд? б?лд?ред?. Т?бек кей?н Италия аталып кетт?.
Римде республикалы? ??рылысты? орнауы
[??деу | ?айнарын ??деу]Ежелг? Рим мемлекет? Жерорта те??з?ндег? Апенин т?бег?нде ?алыптасты. А?ыз бойынша оны? ал?аш?ы патшасы Ромул болды. Патшалы? д?у?р б.з.б. 753-509 жылдарды ?амтыды. Тарквиний Римн?? со??ы патшасы болды, ол туралы Рим тарихшысы Тит Ливий былай деп жаз?ан: "Ол ?те ?атал, адамгерш?л?г? т?мен, к?птеген римд?ктерд? дар?а асып, Римнен ?уып ж?берген." Халы? б??ан наразылы? к?рсет?п, Тарквинийд? отбасымен елден ?уып ж?берд?. Римд?ктер енд? еш?ашан патша сайламауды ?й?арды. Римд? республика деп жариялайды.
Римн?? жаулаушылы? со?ыстары
[??деу | ?айнарын ??деу]Рим Апенин т?бег?нде ?стемд?к орнату ?ш?н 12 ?лыстан т?ратын Италия жер?нде жаулаушылы? со?ыстар ж?рг?зд?. Б.з.б IV ?асырда Самнит тайпаларымен ж?не галлдармен с?тт? со?ыс н?тижес?нде Рим б?к?л Орталы? Италияны ?з ба?ылауына алды. Римд?ктер о?т?ст?к Италияда?ы грек ?алаларына ?ау?п т?нд?рген кезде, Италия жер?ндег? е? ?лкен ?р? ?те бай грект?к Тарент ?аласыны? шонжарлары ша?ын Эпир мемлекет?н?? патшасы "Пиррден" к?мек с?райды. Пирр ?з ?скер?мен оларды ?ор?ау ?ш?н б.з.б. 280 жылы Италия?а келед?. Со?ыс барысында оны? ?скер? орасан зор шы?ын?а ?шырайды, содан кей?н Пирр ?ал?ан ?скер?мен Грекия?а кетед?. Рим б?к?л Италия?а ?з?н?? ?стемд?г?н орнатады.
Римд?к ж?не провинциялы? а?с?йектер
[??деу | ?айнарын ??деу]Римд?ктерд?? арасынан ?р? жер иел?ктер? мен ??ралдары бар мемлекет ?с?н бас?аратын а?с?йектер б?л?н?п шы?ты. Олар халы?ты? жо?ары тобы - "аристократияны" ??рады. Ата?ты а?с?йектер ?здер?н?? беделдер?н к?теруге тырысты. ?о?амды? п?к?рде руларды? ежелг? ?рпа? екенд?г? ж?не ататег?н?? да??ы ма?ызды орын алды. Римд?к а?с?йектерге "сенаторлар" жатты. Сенаторлар ?ст?не ?ызыл к?ре? матадан т?г?лген шапан, ая?ына ерекше с?нд? аях ки?м киген. Ал ?олдарына алтын ж?з?к салатын. Оларды? ?йлер? император сарайларыны? ма?ында орналасты. Б?лмелер?н?? ?абыр?аларына фрескалар жапсырылып, едендер? мозаикамен ?рнектелд?. Аулада?ы ба? ?ш?нде м?с?н ескертк?штер т?р?ан. Кейб?р ата?ты а?с?йектерден шы??ан римд?ктерд? ??лдар земб?лге салып к?тер?п ж?рген.
?нд?руш?лерд?? ?леуметт?к топтары
[??деу | ?айнарын ??деу]?нд?р?стег? барлы? ж?мысты ??лдар ат?арды. Асты? жинау кез?нде ??лдар т?ул?г?не 17-18 са?ат ж?мыс ?стеген. Олар жер жыртты, ??м септ?, асты? жинады, ?н тартып, ж?з?м мен з?йт?ннен шырын шы?арды, табын-табын мал ба?ты. Оларды? ?ш?нде д?р?герлер, суретш?лер, хатшылар ж?не м??ал?мдер болды. ??лдар сонымен ?атар к?м?с ?нд?р?лет?н кен?стерде, ?р? кемелерде ескекш? болып та ауыр ж?мыстар ат?арды.[1]
Принципат
[??деу | ?айнарын ??деу]- Юлий-Клавдий ?улет?н?? бас?аруы ж?не принципат ж?йен?? ??рылысы (б.з.б. 27- б.з. 68)
- Т?рт императорыны? жылы – бил?кт?? ау?ымды да?дырысы (68 - б) Флавий мен Антоний ?улет?н?? бас?аруы – принципат ?улет?н?? г?лдеу? (69-192)
- Север ?улет?н?? бас?аруы - ?скери - бюрократты? ж?йенi? ??растыруын басы (193-235)
- III ?асырда?ы да?дырыс- Рим империяны? толы? масштабты ?леуметтiк-экономикалы? ж?не саяси да?дарысы (235-284)
Доминат (284-476)
[??деу | ?айнарын ??деу]- Диоклетианны? ж?не Константинны? бас?аруы - доминат ж?йесiнi? ??растыруы, ?кiмшiлiк, ?скери ж?не ?леуметтiк-экономикалы? реформалар (284-337)
- б.з.б. IV ?асырда?ы империя - батыс ж?не шы?ыс жиiрек империясына саяси межелеуге ж?йенi? т?ра?ты болуы, тенденция жеткiлiктi (337-395)
- Империяны? а?ыр?ы б?лiнуi Шы?ыс ж?не Батыс?а (395-476) Рим империя тарихыны? ая?талу дискусионды. Батыс ?шiн ?детте 476 жыл дейд? - Ромул Августул императорды? жылжуы немесе 480 жыл - Непот императорыны? ?айтыс бол?ан жылы, за? ж?зiнде со??ы ашы? император. Мемлекеттiг? ?згере ?мiр с?рген Шы?ыс империясы ?шiн - V ?асырды? ая?ы, 610 жыл, 1204 жыл, 1453 ж?не та?ы бас?а жылдар аталады.
Б?л мерзiмнi? басты мазм?ны к?не заманды жан-жа?ты бiрiктiру процесi ??райды. Ол Римдiк республикамен ?ске асатын, бiра? ал?аш?ы с?ттерде материалды болды, жаулап алу ж?не ба?ынудыан т?ратын; ?аз?р б?л процесс ендi жiгерленiп (дифференциалдайды ) ?иындайды. Ол ай?ындалады:
- жаулап алушыларды? (бейiмделулер) ж?не бодан, римдiк ж?не провинциал элементтердi? ??сауында;
- ?зi бiрiктiретiн ?кiметтi? ?згерiсiнде;
- мемлекеттiк ?кiмшiлiктi? б?л?ктерд? б?т?нмен бiрiктiру ма?сатында т???ыш рет жасал?ан;
- за? за??а с?йенген идеалдарыны? бiрiктiруiнде;
- бар болмысымен идеалдарды? бiрiктiруiнде.
Б?л бiрiктiру процес?, жемiстi ж?не озы?, толы? дамуына II ?. ая?ында жетедi. Бiра? оны? кемш?л?ктер? де бар: ол м?дени де?гейдi т?мендеу? мен бостанды?ты? жо?алуымен III ?. ай?ындалады. IV ?. христианды?ты? ар?асында дiни бiрлестiк пен антикалы? д?ниелерд?? б?р?гу? болады.
V ?. аралы?ында Рим империясына шетелдер жа?ынан шабуылдар?а душар болды, соны? ?сер?нен 476 жылы римдiк ?ркениет м??гiлiкке жойылды. Жа?а тарихи мерзiм жарияланады. ?леуметтiк бiрiктiру ж?не провинцияларды? ?рт?рлi ?лтты? элементтерiнi? бейiмделуiнi? жетiстiгi ?сiресе императорларды? тарихында к?рнекi ай?ындалады, оларды? дербес та?дырлары мен м?нездер? империя тарихында е? к?рнектi фактор болып ?алыптасты.
?а?идасы
[??деу | ?айнарын ??деу]Августпен жасал?ан ?а?идашыны? негiз?нде - ?скери монархия мен республикалы? магистратураны? комбинациясы. Магистратура сайлау немесе та?айындауда негiзделе алады; монархия т??ым ?уалаушылы?ты талап етедi. ?а?идашыны? тарихтарында екi ?а?иданы? араласуын бай?ау?а болады, кейде б?р-б?р?не ?сер ету? м?мк?н, кейде бiртума комбинацияда, таза римдiк институт негiздемес?нде бала асырап алу: император ?з мирас?орын асырап алады. Екi ?а?иданы? д?рыс ?сер ету? ?арулы к?штi? кез келген басып кiруiмен б?лiнедi, империя ж?не император ?кiметiн ?ор?ауымен ?ызмет к?рсетуi керек болатын.
Августты? бас?аруы (б.з.б. 31 – б.з.б. 14 жылдар)
[??деу | ?айнарын ??деу]Б?р?нш?ден г?р? екiншi триумвират дербес емес м?мiле, ол мемлекеттiк мекеме, к?лемдi ?кiлеттiкке ие болды: Триумвирлар?а халы? жиналысыны? ?аулысы бойынша мемлекет жасауы тапсырыл?ан - triumviri reipublicae constituendae causa. Екi жора-жолдастарды? жоюы, барлы? ??рылтай ?кiметi Октавиан ?олында т?йлiктi; ол б?л бер?лген бил?кпен тек ?з жауынгерлерiне сый беру ?ш?н ?олданды, imperator perpetuns ата?ымен ?ана?аттанды, я?ни провинцияларды? бас ?олбасшы жа?дайымен. Келесi жылы ол Агриппамен бiрге цензорге айналды ж?не (Сенатты? б?р?нш?с?) princeps senatus ата?ын алды.
Сенат?а к?з?арасы аны?талып, Октавиан бас ?олбасшы ата?ымен жасалды ж?не Сенат т?ндыруы бойынша ?ана лауазымды ?айта ?абылдады, 10 жылды? мерзiмге, ?айта сол мерзiмге жал?астырылды. Проконсул ?кiметiмен ?ал?ан республикалы? магистратураларды? ?кiметтерiн бiртiндеп ?осты – Трибун ?к?мет? (23 жылдан Р. Хр-?а дейiн), цензор (praefectura morum) ж?не бас понтификаны? ?кiметi. Оны? ?кiметi екi жа?ты сипат?а ие болды: ол римдiктерге ?ара?анда республикалы? магистратурадан ж?не ?скери империум?а ?ара?анда провинциялар?а. Октавиан Сенат президентi ж?не императорды? р?л?н ат?арды. Б?л ек? элемент Августты? ???рметтi? лауазымында ?осылды, 27 ж. Сенатпен сыйланды. Лауазым дiни ре?де болды.
Б?л т?р?ыда да Август ?лкен сабырлы?ты к?рсеттi. Ол оны? атымен алтыншы айды атау?а р??сат бердi, бiра? ?з?н ??дай деп тануын ?аламады, сонды?тан Римда тек ?ана (??дайшыл Юлийды? ?лы) divi filiusтi? ата?ына ие болды. Ол тек Римнен тыс ?з атына храмдарды, тек ?ана (Roma et Augustus ) Римы бар ?осуда тiптiнi атына салып, ж?не ерекше абызды? ал?аны ??ру?а р??сат бердi - Августалы. Осылай тамызды? ?кiметi ?лi ерекше терминдi тарихта белгi ?оятын келесi императорларды? ?кiметiнен ?а?идашы айтарлы?тай айырмашылы?ы болады. ?ос ?кiметтiк ретiнде ?а?идашыны сипат Сенат?а тамызды? ?атынастары ашы? ?арастыру кезiнде ?сiресе с?з с?йлейдi. Цезарьде жа?та?ан т?каппарлы? ж?не кейбiр жаратпау Сенат ?ара?анда ай?ындалды. ?ана емес тамыз Сенат ж?не ?мiр с?рудi? хабарды? к?п жеке сенаторларына к?мектерi, тиiстi оларды? биiк жа?дайына ?алпына келтiрдi - ол ?кiмет Сенатпен тiкелей б?лдi. Барлы? провинциялар сенат ж?не император?а б?лiндi. Бiрiншi д?режеге барлы? бiржолата ?ылшиып ?ал?ан облыстар ?йт; оларды? ?кiметтерi, проконсулдарды? ата?ында, Сенатта жеребе бойынша б?рын?ыша белгiлендi ж?не оны? ба?ылауларымен ?алды, бiра? тек ?ана азаматты? ?кiметтермен ие болды ж?не ?скерлердi? ?з ?й?арымдарында алмады. Со?ыс бола ал?ан ?скерлер т?ратын ж?не легаттарды? ол та?айындалатын тамыздарды? пропреторларды? ата?ында тiкелей ?кiметтермен тастап кетiлген провинциялар.
Б??ан с?йкес империяны? ?аржы ?кiмшiлiгi: де б?лiндi (?аржы мекемесi ) aerarium Сенат ж?ргiзуiнде б?рын?ыша ?алды, бiра? (fiscus ) император ?азынасы ?атар олардан пайда болды, император провинцияларымен табыстар ?айда барды. Халы? жиналысына тамызды? ?атынасы о?ай болды. Комицийлар ?стiрт бар болады ж?не тамызда, бiра? оларды? сайлау ?кiметi император?а ?тедi, за? ж?зiнде - жарты?а, iс ж?зiнде - бiржола; оларды? сот ?кiметi оларды? за? шы?ару ?ызметi сот мекемелерiне немесе трибунатты? ?кiлi ретiнде император?а шегiнедi - Сенат?а. Комицийлар ?андай д?режеге дейi ?з м?нi тамызда, к?руге болатын олар оны? мирас?орында тек ?ана император ?кiметiнi? негiзi - теория империяны бiрге Римдiк ???ы?пен, орта ?асыр ?ткен бастан ?ткiзген ретiнде халы? ?стiнен ?араушылы?ыны? теориясында?ы iзi ?алдырып елеусiз жо?ал?ан жо?алтады.
Августты? iшкi саясаты керiтартпа - ?лтты? сипатты тасысты. Цезарь Рим?а р??сат провинциалдар?а ке? ашты; Тамыз тек ?ана ?бден сапалы элементтер азаматты? ж?не Сенат?а ?абылданатындай етiп туралы жа?дай жасады. Цезарь ?шiн, Антония, азаматты?ты? ???ы?ыны? беруi ?шiн ?сiресе кiрiс к?зiмен болды; Август, ?з с?здерiлер бойынша, тезiрек ?азына Римдiк азаматты?ты? абыройы т?мендету ?ара?анда залал сабыр ету ?шiн м?мкiн деуге дайын болды?; тiптi ?асында оны б??ан с?йкес к?п Римдiк азаматты?ты? ???ы?ы берiлген олар?а ертерек тартып алды. Б?л саясаттар мырзаны? ?арастыруына б?рын ?бден берiлген ??лдарды? ерiгiне жiберу бойынша жа?а за? шы?ару шаралары ша?ырды. ?Тамызды? за?ы бойынша б?рын?ы азаматты?ты? ???ы?ы байланатын (magna et justa libertas ) Толы? бостанды? бере алды, тек ?ана белгiлi шарттар ж?не сенаторлар ж?не салт аттылардан ба?ылап ерекше комиссиясыны? жанында; тек ?ана азаматты?ты? латынша ???ы?ын босауды? б?л шарттарыны? са?тамауында бердi, мас?аралайтын жаза тап бол?ан ??лдар тек ?ана д?режесiне ?ол астына ?арайтын провинциал тигiздi.
Август азаматтарды? саны дан?тылы??а келтiрiлгендей етiп туралы ?амына кiрiстi, ж?не ценз шы??ан ?олданулар ендi дерлiк ?айта бастады; ?аруды тасысу?а ?абiлеттi азаматтарды? 28 жылында?ы 4 063 000 к?рсеттi, кейiн 19 жылдар - 4 163 000. Бекiп ?ал?ан салт тамыз мемлекеттiк есепке жарлынанатын азаматтарында болып ж?не отарда?ы азаматтарын шы?ару?а са?тады; айры?ша оны? ?амдарыны? затымен бiра? с?улеттендiру ж?не ?шекей ?зiмнi? Рим-шiсi болды. Ол халы?ты? рухани к?шi, берiк отбасылы? т?рмыс-салт ж?не ?намдарды? о?айлы?ын сонымен бiрге ?айта ту?ысы келдi. Ол храмдар келген ескiлiктерге ?алпына келтiрдi ж?не, ма?сатпен ?намдарды? бейбаста?ты?ыны? шегiн ?ойып, Leges Juliae ж?не Papia Poppeae балаларды? брактер ж?не т?рбиесiн мада?тау?а за? шы?арды, Р.Хр бойынша 9 г.); ерекше беру арты?шылы?тары бердi болды.
За?дар Август ?зiмдi ежелгi римдiк айбын ?неге бол?ысы келдi ?намдардан к?штер алмайтында ?уатсыз горацияны? с?зi есте са?тай. Жаhангер сарайлар кейiннен Белес бол?ан Палатинда сыпайы ?йде ?мiр с?редi; оны? ?мiр с?руi ж?не ?дет республикалы? идеалдар?а с?йкес келдi; ол бас?а киiм б?дан бас?а, Ливия император ?йелiн ?йдi? ?й иесiсiмен то?ы?ан тасыспады.
Провинцияларды? та?дырында тiк б?рылыс онда болады: Рим поместьелерiнi? оларынан (membra partesque imperii ) аздап мемлекеттiк денелер болып ?алыптасады. Тама?тандыру ?шiн провинциялар?а б?рын жiберетiн проконсулдар?а провинцияда?ы оларды? болуын ендi на?тылы е?бек а?ы ж?не мерзiм белгiленедi созылады. Провинциялар б?рын тек ?ана зат болды; ендi, керiсiнше, о?у ??ралы, тамыз олар?а Римнан провинциал ?алалары салып бiтiредi екен, оларды? парыздары т?леп ?ояды, апаттар к?мекке о?ан уа?ытында келедi. Мемлекеттiк ?кiмшiлiк ?ры?та ?лi болады; ??ралдарды? императоры провинцияларды? жа?дайы бiлуге аз алады ж?не сонды?тан iстер жа?даймен танысу?а ?зi керек санайды. Агт барлы? провинция Африка ж?не сардинадан бас?а, ж?не оларды? айналмасында к?п жылдар ?ткiздi кiрiп-шы?ты. Ол ?кiмшiлiктi? м??тажды?тары ?шiн пошталы? ?атынасты жасады; империяны? орталарында, форумда, шеттерге Рим ж?рген к?п жолдар бойынша ?ашы?ты?тар болып есептелетiн ба?ана?а шарт ?ой?ан.
Республика т?ра?ты ?скердi бiлмедi; жауынгерлер жыл?а оларды? ту ша?ыр?ан ?олбасшы?а кешiрек ант бердi - жоры?ты? ая?тауына дейiн. Бас ?олбасшыны? ?кiметiнi? тамызынан ?мiрлiк, ?скер болып ?алыптасады - т?ра?ты. ?скердегi ?ызмет 20 жылдар?а аны?талады, ардагер кейiн не ??рметтi демалыс ж?не ?амтамасыз етуге а?шалай ???ы? алады немесе топыра?пен. Керек емес мемлекеттi? iшi керек ?скер шекаралар бойлай орналасады; Римда Р терiлген та?даулы адам 6000 ша?ты адамы бар отряд т?рады. (преториандар ) азаматтар, 3000 преториандар Италияда орналастыр?ан; ??ге ?скерлер шекаралар бойынша ?ойып шы??ан. Тамызды ?зара со?ыстар пайда бол?ан уа?ытындадан ?лкен Легион сан?а (3 тауса?ызды? ?тылуында ?аза тапты) 25 са?тады. Оларды? iшiнен (сол Рейн жа?асы бойынша облыстар) жо?ар?ы ж?не т?менгi Германияда 2 ж?не Испанияда бойынша 6, 4, Мысырда ж?не Африкада?ы Сирияда?ы 8 Легиондар, дунай ма?ында?ы облыстарында 3 т?рды ?рбiр легионда ?скери ?стемшiлдiк 5000 адамды есептелдi, Pимге ше?берiндерек республикалы? мекемелер жат?ызылмай ж?не провинциялармен шектелмей отырады.; ?з ?кiметте отыратын м?нiн Сенат алдында жо?алтады ж?не халы? жиналысын м?лдем жо?алады. Комиций орын легиондарда орналасады; олар ?кiметтi? саймандарымен ?ызмет к?рсетедi, бiра? олар болу?а ?рдайым дайын ж?не ?кiметтi? к?зiмен жа?дай жасайтыны сол ?шiн.
Цезарьнi? м?рагерi, Август, жауынгер ж?не жылжымалы тайпаларды? оны? ба?ындыру а?аларын галлиларда iстелген Германияда жасап, берiк шекараны ж?не солт?стiктен ?ауiпсiздiктi Римге ?амтамасыз етуге есептi ?з жауапкершiлiгiне алды. Екi тараптармен - батыстан, Элба?а ба?ыт бойынша, ж?не о?т?стiктермен, Дунай?а ба?ыт бойынша - Бас ж?не тибериелер, Рды? Велиi императорды? ?гей ?лдары, друз. Германия ж?регiне легиондар. Жоспар бiра? тек ?ана жарты?а с?ттi болды; тауса?ызды? ?тылуы 9 г н. э.) империяны Тевтобург орманында Элба?а ?стемдiлiктi? таратуы туралы бас тарыт?ызады ж?не Рейнмен ?ана?аттану?а ойлата алды. Германды?тар массалармен ?лi жерленуге жеткiлiксiз болатын о?т?стiкте Дунай?а дейiн шекарасын ж?не жа?а провинцияларды ?йымдастыру?а алып ж?рудi? с?тi т?стi: Рецияны, Винделициеймен, ж?не Норик. ?шiге iстеуiрегi римдiктер б?дан ?рi шы?ыста кездестiрген кедергi тамыз ендi со?ыс?ан паннонияда ж?не римдiктер иллириялардан кiретiн далмацияда болды. Далматиннi? - паннонны? со?ысында?ы батылсын Тиберия жетiстiгi 9 г н. э.) Тама? ж?не ?ш жа?а провинцияларды? ?йымына оны? бастауынан Дунай шекарасы Рим?а ?амтамасыз еттi - паннония, иллирия ж?не Мезии, ?лi б?рын бодан Македония проконсулымен.
Август римдiк ?стемдiлiктi? ?шiншi концентрлi ше?берi ж?не о?т?стiктенi т?йы?тады. Сирия ты?сыратын Мысыр Рим ?стасты ж?не б?л ба?ындыру ??тылды, цезарь ж?не антонияны с?йсiндiруге iстей ал?ан ар?асында ?з ханшасы Клеопатра?а т?уелсiздiктi сонан со? са?тады. Тозы??ы ханша?а ?андас тамыз ?ара?анда сол жетудi? с?тi т?спедi, ж?не Мысыр римдiк провинция болды. Римдiк ?стемдiлiктi? батыс Африканы? бiр б?лiгiнде сонымен бiрге тура (Марокко ) Мавретаниюды ?йретiп алатын ж?не Юбенi оны? нумидияны? патшасына берген тамызда Нумидияны Африка провинциясына ?осты бiржолата к?з жеткiздi. Римдiк пикеттер Мысыр шекараларында?ы киренаиктерге Марокко барлы? сызы? арнал?ан ш?лдi? к?шпелiлерiнi? облысты? бос емес м?дениеттерi ?орыды.
- Юлий-Клавдий ?улет?
Август жасал?ан тетiктi? кемшiлiктерi оны? ?лiмiнен кейiн iле-сала бiлiндi. Ол шешiлмеген м?дделер со?ты?ысуын ?алдырды ж?не Арал ?амал?ан оларына тибериемен ж?не тектi немеремен, жарамсыз жас баланы? ?гей ?лымен асырап алын?ан бала оларды? аралы?ында д?рыс айтады. Зор е?бектерге, а?ыл?а ж?не т?жiрибелiлiктер (14-шi) тибериелер беттерiнше мемлекеттегi бiрiншi орын?а ???ы?ы болды; ол деспот бол?ысы келмедi: провинциалдар ?шiн о?ан жа?ымаздармен айнал?ан (dominus ) мырзаны? лауазымы ол ??лдар оны? мырзасы ретiнде ?ана ?шiн айтты ?абыл алмай - император, азамат-азамат ?шiн. Провинциялар оларда тапты, ?здерiнi? оны? жек к?рушiлерiнi? мойындауы бойынша, ?ам?ор ж?не айтарлы?тай ?кiмет; ол мейiрбан шiркеушi ?ойды ?ыры?атын ?з проконсулдарына текке емес айтты, бiра? с?рiк олардан сыдырмайды; алдына?а Римында бiра? ?ткен айбын туралы Сенат, толы? республикалы? тартулар ж?не еске т?сiрулер т?рды - ж?не императормен ж?не Сенатты? аралы?ында ?атынастар тез б?лiнген жа?ымаздар ж?не с?з тасушы болды. Тиберия жан?ясында?ы ?ай?ылы жа?дайлар ж?не ?ай?ылы шиеленесулерi императорларды ?шiктiрдi, сонда саяси процесстердi? ?анды Драмасы, Сенатта?ы Капри Аралда мас?ара та?бала?ан ра?ымсыз ?артты? тацитiнi? ?шпестей жасау к?ркем бейнелелген (impia bella ) ымырасыз со?ыс басталды, сонша ??мар.
Жас бала д?лдiктегi бiзiне со??ы минуттары белгiсiз болатын Тиберия орынына ?йгiлi ж?не барлы? (37-шi) калигулаларды? германика жо?та?ан оны? немересiнi? ?лы жарияла?ан ?лпеттi, бiра? тез ессiзденген ?лылы?ты? елiрмесi ж?не буыр?ан?ан мейiрiмсiздiкке дейiн жеткен ?кiметтер. Преториялы? мiнбенi? семсерi табыну ?шiн Иерусалим храмында?ы ?з м?сiнiн орнатылу?а о?тал?ан а?ылсызды? ?мiрi бiрге Иегов кесiп тастады. Сенат республика туралы еркiн iшiне дем тартып армандады, бiра? жа?а императорды? оны, (41-шi) оны? Клавдиясы, германиканы? а?асыны? ?иырды? преториандары. Ол ?з екi ?йелдерi, мессалина ж?не римдiк ?йел мас?ара жап?ан сол уа?ыт?а дейiннi? Агриппиналары жекк?рiнiштi ойыншы? болды. Оны? т?рi б?рмала?ан, алайда, саяси сын-сы?а?пен; империяны? iшкi дамытуы да, сырт?ы да ж?не онда, оны? ?атысуысыз емес, созылды. Клавдиялар Лионда д?ниеге келдi ж?не сонды?тан галлиларды м?дделердi ж?рекке ?сiресе ?абылдады ж?не галл: ол Сенатта Северндердi? Римда?ы оларды? т?сiнiктi ??рметтi ?ызметтерi ?шiн жасалу?а с?рат?ан т?р?ындарыны? галлилары ?тiнiштi ?зi ?ор?ады. Клавдиялар Фракия провинциясына Котиса 46 г патшалы??а аударды, Мавретаниидан римдiк провинцияны жасады. Британияны? ?скери ж?мысы, бiржолата бодан агриколамен онда пайда болды. ?асты?, м?мкiн, ж?не ?ылмыс, Агриппиналар оны? ?лы, (54-шi) Нерон?а ?кiметке жолдарын ашты. Ж?не империяны? ал?аш?ы екi ?асырларында, т??ым ?уалаушылы?ты? ?а?идасы ?рдайым дерлiк зиянды о?ан ?келетiн осы жа?дайда. Мемлекетте дербес сипатпен ж?не жа?адан к?рiнген Неронны? д?мдерi ж?не оны? жа?дайыны? аралы?ында с?йкессiздiкке толы? болды. Неронны? ?мiрлерi жинап келгенде ?скери к?терiлiске кенеттен болды; императорлар ?зiн ?лтiрдi, ж?не со?ысты? келесi азаматты? жылына ?ш императорларды ауыстырып ?аза тапты - Гальба, Отон, Вителлий.
- (69—96 жылда) Флавий ?улет?
?кiмет бiржолата ?арсылы? ?ыл?ан иудейлерге ?арсы со?ыс?а, Веспасианда бас ?олбасшы?а тапты. Империяны? (70-79) оны? Веспасианы о?ан iшкi ?яттар ж?не к?терiлiстерден кейiн ?ажетсiнетiн ?йымдастырушы алды. Ол Батав к?терiлiсi басты, мемлекеттiк шаруашылы? Сенат?а ?атынас ж?не т?ртiпке сал ?намдарды? ежелгi римдiк о?айлы?ыны? ?зiмнi? ?лгi бола бiтiрдi. Оны? ?лы, (79-81) Тито, Иерусалим ?ират?ышы, император ?кiметi бетте адамгершiлiктi? с?уле жиегiмен ?зiне ?оршады, кенже бала Веспасиан, (81-96) Домициан, растаумен т??ым ?уалаушылы?ты? ?а?идасы ба?ытты? Римына ?келмейтiн жа?адан ?ызмет еттi. ?рдайым емес с?ттi, Сенатпен жауласып ж?не ?астанды?ты? н?тижесiнде ?аза тап?анды?ыменнен, Домициан тибериеге елiктедi, Рейн ж?не Дунайда со?ысты.
Бес жа?сы императорлар - (96—180 жылда) Антониндар
[??деу | ?айнарын ??деу]Б?л ?астанды?ты? салдарымен ?кiметке ша?ыруы болды, генерал емес, Сенат ортасынан адамы, (96-98) ж?йкелер жа?сы оны? императорларыны? бiрiн Римге (98-117) Ульпия Траян бала ?ылып алып бердi. Траян Испаниядан тек болды; оны? т?бесi империя бол?ан ?леуметтiк процесстi? айры?ша м?нi бар белгiсi болып табылады. ?йтеуiр, ?стемдiлiктен кейiн екi а?с?йектiк туу, Юлиев ж?не Клавдиев, римдiк та?та Италия муниципиясы ж?не Испаниядан провинциалынан Гальба, содан со? императорлар Плебей к?рiнiп ?алады. Траян империяны? жа?сы д?уiрiмен екiншi ?асыр iстеп шы??ан императорларды? ?атары ?зiменмен ашады: барлы? олар - (117—138 ) Адриан, (138—161 ) Антонин Пий, (161—180 ) Марк Аврелий - (испанды?тар о?т?стiк галлидан бол?ан Антонинадан бас?а) провинциал тегi; барлы? олар негiзiн салушыны? бала асырап алуына ?з т?бесiмен мiндеттiген. Траян ?олбасшы, империя сия?ты да??ы шы?ты е? ?лкен к?лемнi? онында жеттi.
Траян Дакия жаулап алып отарла?ан солт?стiкке империяны? шектерi Днестрге Карпаты жылжытты, ж?не т?рт провинцияларды ??растырыл?аны шы?ыста: (Малай - евфратты? Бастауы) Армения. (евфратты? т?менгi жа?ы) месопотамия, (жолбарысты? облысы) Ассирия ж?не (Палестинадан Юв?а) аравия. Б?л iстелдi та?ылы? тайпалар ж?не ш?лдi? к?шпелiлерiнi? т?ра?ты басып кiру ол кiжi?деген империялары жылжытып ?ою ?шiн сол ?шiн жаулап алушы ма?саттармен ?ана емес. Траян ж?не оны? мирас?ор адрианымен м??ият ?амнан б?л к?руге болатын (бiлiктi? Траяндары) Молдавияда, майн ж?не о?т?стiк Германия ар?ылы Дунай?а (нассау Севернге) Рейнiнен (Pfahlgraben ) limes е?гезердей бiлiктер, тас бекiнiстерi ж?не ?алды?тары бiздi? к?ндерлер дейiн аман са?талатын м?наралармен солт?стiк Англияда шекараларды? к?шейтуi ?шiн т?ктi.
Бейбiтшiлiк с?йгiш адриан ?кiмшiлiк ж?не ???ы?ты? т??iрегiдегi ?рнектеулерiмен ш??ылданды. Август, Адриан ?алай провинцияларды? баруында к?п жылдар ?ткiздi; ол Афиныларда?ы архонты ?ызметтi ?з жауапкершiлiгiне алу?а жиiркенбедi ж?не оны жоба ?шiн ?алалы? бас?аруды ?зi ??рады. Оны болды бiлiм берiлгенiрек. ?з ?аржы реформаларымен адриан ?алай ?лемнi? байыт?ышыны? жал?ан атына лайы? болды, оны? мирас?ор Антонины осылай апат ?шырайтын провинциялар туралы адамгершiлiк, оны? к?мектесуiнде прозван тектi? ?ке болды. Бiз ол туралы философ ша?ырыл?ан Марк Аврелийдi? Цезарьлерi жо?ар?ы орын ?атарда те?еулерге бiр-бiрдендер емес соттай аламыз орналасады - бiз оны бiлемiз ?з мазм?ндамасыда?ы жоспарлары да ойла. ?лы ?рлеу ?алай саяси ойла?ан бол Римд?? жа?сы адам iске ас?ан. республиканы? т?су уа?ыттарымен, ай?ыныра? жина?ы б?л туралы бiздi ку?ландырады барлы? барлы? ???ы?тар ?шiн барлы? за?дар ?шiн негiзде бiрдей те? ж?ргiзiлетiн еркiн мемлекеттi? т?рiн ?з жанында тасыстым. Та?та б?л философ?а керiсiнше римдiк императорды? ?кiмет ?з дербес ?скери ?стемшiлдiк сынап к?руге тура келдi; к?п жылдар ол ол ?летiн Дунайда бiрiккен со?ыста ж?ргiзiлу мiндеттi. Та?ты? ?сiмтал жас шама орна?ан т?рт императорларынан кейiн ж?не тапты, шынымен м?ра, жас бала?а, ж?не ж?не аны? емес. (180—193 ) Коммод емес мерейлер с?йiктiлерге мемлекетпен бас?ару берiлiп ?ома?айлану т?рiздi, майдан емес, цирк ж?не амфитеатр: ол д?мдер бiра? Нерон шебер емес емес, гладиатор болды. Ол ?астанды? жасаушыларды ?олдан ?аза тапты.
Рим м?дениет?
[??деу | ?айнарын ??деу]Рим м?дениет? к?не д?у?р м?дениет?н?? ?орытындылаушы кезе?? болды. Ежелг? Рим м?дениет?н?? ?алыптасу кезе??нде (б.з.б. VIII — IV ?асырлар) этрустарды? с?улет ?нер? ?лг?лер?н бойына с???рд?. Ежелг? ?ибадатханалар (Римдег? Капитолийл?к Юпитер ?ибадатханасы) осы?ан мысал бола алады. Б.з.б. II ?асыр мен I ?асырды? 1-жартысында базиликалар мен термалар салына бастады. Б.з.б. III-I ?асырларда?ы бейнелеу ?нер?нде портретт?к м?с?н ескертк?штер мен сырал?ылар ке? тарады. Берт?нг? республика д?у?р?нде м?с?н ?нер?нен эллинд?к ба?ыт орын алып, грек ескертк?штер?нен жаппай к?ш?ру д?ст?рге айналды. Монументт?к с?нд?к кеск?ндеме жо?ары саты?а к?тер?лд?, мозаика мен глиптика ?нер? ?анат жайды. С?улет ?нер? империяны? г?лдену кезе??нде (б.з.б. 1 ?асырды? 20-жылдары — б.з. 2 ?асыр) шары?тау би?г?не к?тер?лд?. Осы т?ста арка мен ордерд??, ?имаратты ?абыр?а ?рнек ж?не м?с?н ескертк?штер?мен, м?рм?рмен безенд?руд?? р?л? артты. С?улет ?нер? б?рте-б?рте император мен империяны? ?лылы?ын д?р?птеу ??ралына айналды. Ежелг? Римдег? е? ?р? амфитеатр — Колизей, Траян заманында — Рим ?аласында?ы форумдар (111 — 114, арх. Дамаск?л?к Аполлодор), Адриан кез?ндег? ежелг? заманда?ы к?мбезд? ??рылыстарды? е? ?р?с? — Пантеон ?рге к?терд?. Рим театры ?н, музыка, бид?? басын ?ос?ан т?рмысты? к?лд?рг? сахналарда ?рб?д?. Б.з.б. 300 жылы ш. ?лтты? ателлана комедиясы (маска киген 4 кей?пкер) д?ниеге келд?. Б.з.б. 3 ?асырды? ая?ында халы? сауы?ыны? б?р т?р? — мим ке??нен дамыды. Осы кезе?де трагедия (претекста) мен комедияны? (паллиата) жа?а т?рлер? пайда болды. Ал?ашында ойын-сауы?тар ?ибадатханалар жанында ?ойылды. Т???ыш театр ?имаратын б.з.б. 55 — 52 жылы с?улетш? Помпей тастан т?р?ызды. Шамамен б.з.б. 4 ?асырда масканы? пайда болуы актерл?к ?нерд?? дамуына ке? жол ашты. ?йелдер р?л?н ерлер орындады. Империя д?у?р?нде цирк ойындары, ?с?ресе ежелг? амфитеатрлар мен Колизейде ?ойыл?ан гладиаторлар сайысы, а?шыны? ?ау?пт? а?мен ай?асын к?рсету ?р?с алды. Рим театры, драматургиясы д?ниеж?з. театр ?нер?н?? дамуында ?лкен р?л ат?арды.
Эллинд?к м?дениет ?сер?мен дамы?ан Рим музыкасында т?рмысты? музыкалы?-поэтикалы? жанрлар (же??с, ?йлену, дастар?ан басы, ?аза?а байланысты ?ндер) ?алыптасты. Поэзия мен музыка ты?ыз ?арым-?атынаста дамып, Рим драмаларына речитативт? сипатта?ы музыкалы? н?м?рлер енг?з?лд?. Классик. музыканы орындауда кифара ж?не авлоспен б?рге арфа ?спетт? псалтериум, самбика деп аталатын аспаптар да ?олданылды. Хор мен оркестр с?йемел?мен орындалатын пантомималарды? Р. музыкасын дамытуда?ы р?л? ерекше. ?скери легиондарда ?рлемел? оркестрлер ж?мыс ?стед?. Рим цирктер? мен театрларында к?п адам ?атыс?ан хор ансамбльдер? (к?б?не оркестрд?? с?йемелдеу?мен) ?нер к?рсетт?. Жалпы Рим м?дениет?н?? б?к?л Еуропа мемлекеттер? м?дениет?н?? ?алыптасуы мен дамуында ма?ызы зор болды.
Ежелг? Рим ?нер?
[??деу | ?айнарын ??деу]Б. э. б?рын?ы VIII ?асырдан б. э. V ?асырына дей?нг? он ек? ?асырдан астам кезе?д? ?амтитын тарихы бар Ежелг? Рим адамзат?а орасан бай м?дени, к?ркем м?ра ?алдырды. Д?ниеж?з?л?к м?дениетт?? асыл ?азынасына Вергилийд??, Горацийд?? Овидийд?? поэзиялы? туындылары, Ливий мен Тацитт?? тарихи е?бектер?, Лукрецийд?? материалист?к философиясы, Цицеронны? шешенд?к ?нер?, Марциал мен Ювеналды? уытты сатиралары енд?. Римд?к право ж?йес? за? туралы ойды? дамуында к?рнект? роль ат?арды. Ежелг? Рим шеберлер? ?з?нен б?рын?ы ерте д?ние цивилизациялары к?р?п-б?лмеген алып с?улет ансамбльдер? мен инженерл?к ?имараттарды? жа?а тип?н, реалист?к м?с?нд?к портрет пен ?ажайып фрескаларды, мозаикалар мен к?ркемд?к к?с?п шы?армаларын тудырды. Антик д?ниес? ?нер?н?? дамуы Рим ?нер?мен ая?талды. Ол ертедег? грек ж?не ертедег? итальян ?нерлер?н?? ?зд?к жет?ст?ктер?н м?ра ет?п ?абылдап, творчестволы?пен ?айта ??дед?. Рим шеберлер? ?здер?нен б?рын?ыларды? д?ст?рлер?нен шабыт ал?анымен, ?здер?н?? ?згеше стил? мен творчестволы? даралы?ын ?рдайым са?тай б?лд?. Рим м?дениет?, оны? ?нер? сия?ты, е? алдымен Ежелг? Италия халы?тары жаса?ан цивилизация топыра?ында ?с?п-?нд?, оларды? арасында саяси да м?дени т?р?ыдан ана??рлым дамы?аны этрустар болды.
Ежелг? Рим театры
[??деу | ?айнарын ??деу]
Грек театр м?дениет? д?ст?рл? жа?а ?о?амды? ?м?рд?? ерекшел?г?не орай, Ежелг? Рим театрында ?з?н?? жа?а даму жолын тапты. Ал?аш театр ?нер?н?? пайда болуы — ?н?м жинап алу мейрамдары кез?ндег? ойын-сауы?тар?а байланысты. Одан кей?нг? театр элементтер? ?н, музыка, бид?? басын ?ос?ан т?рмысты? к?лд?рг? сахна — сатирлерде ?рб?д?. Б.з.д. 300 жылдар шамасында ?лтты? ателлана комедиясы д?ниеге келд?. Ателланада маска киген т?ра?ты 4 кей?пкер бол?ан: Макк, Буккон, Папп ж?не Доссен. Осы кей?пкерлерд? ойнайтын ?уес?ой актерлерд?? пьесасы, м?т?н? бол?ан емес, сонды?тан оларды? импровизация жасауына ке? жол ашылды. Ателлананы берт?н келе к?с?би шебер актерлер ойнайтын болды.
Дерекк?здер
[??деу | ?айнарын ??деу]- ↑ Ежелг? д?ние тарихы. Жалпы б?л?м берет?н мектепт?? 6-сыныбына арнал?ан о?улы?. Алматы : " Атам?ра "